QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNÍŃ NÍZAMÍ 28.12.2012-j. №145/XI

BALA HUQÍQLARÍNÍŃ KEPILLIKLERI HAQQÍNDA

Usı Nızamǵa tómendegilerge muwapıq ózgerisler kirgizilgen: 11.08.2017-j. 153/XVII–sanlı QR Nızamı 29.06.2019-j. 258/XXVI–sanlı QR Nızamı 18.08.2020-j. 47/VI–sanlı QR Nızamı

I BAP. ULÍWMA REJELER

1-statya. Usı Nızamnıń maqseti Usı Nızamnıń maqseti bala huqıqlarınıń kepillikleri tarawındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıwdan ibarat. 2-statya. Bala huqıqlarınıń kepillikleri tuwralı nızamshılıq Bala huqıqlarınıń kepillikleri tuwralı nızamshılıq usı Nızam hám basqa da nızam aktlerinen ibarat. Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq shártnamasında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń bala huqıqlarınıń kepillikleri tuwralı nızam aktlerinde názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıqaralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. 3-statya. Tiykarǵı túsinikler Usı Nızamda tómendegi tiykarǵı túsinikler qollanıladı: bala (balalar) - on segiz jasqa tolǵanǵa (er jetkenge) shekemgi bolǵan shaxs (shaxslar); balanıń nızamlı wákilleri - ata-ana, perzentlikke alıwshılar, qáwenderler hám ámengerler; qáwenderlik hám ámengerlik - ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan balalardı olarǵa támiynlew, tárbiya hám bilim beriw, sonday-aq olardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw maqsetinde ornalastırıwdıń huqıqıy forması. Qáwenderlik on tórt jasqa tolmaǵan, ámengerlik on tórt jastan on segiz jasqa shekemgi balalarǵa belgilenedi; jetim bala - ákesi de, anası da qaytıs bolǵan yaki olar sud sheshimine muwapıq ólgen dep járiyalanǵan bala; fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bar bala - mayıplıqtı belgilew ushın jeterli bolmaǵan fizikalıq, aqılıy, sensorlıq (seziw) hám (yaki) ruwxıy kemshilikleri bolǵan bala; sociallıq qorǵawǵa mútáj balalar - júzege kelgen jaǵdaylar sebepli awır turmıs sharayatında qalǵan, mámleket hám jámiyet tárepinen ayrıqsha qorǵawǵa hám qollap-quwatlawǵa mútáj balalar, sonıń ishinde: mayıp; fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bar; jetim; ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan; qánigelestirilgen balalar mákemelerinde tárbiyalanıwshı; turaqlı jasaw ornına iye bolmaǵan; kem támiyinlengen shańaraqlardaǵı; jınayatlı juwapkershilikke tartılǵan hám jazanı ótew mákemelerinde turǵan; zorlıq hám ekspluataciya, qurallı soqlıǵısıwlar hám tábiyiy apatlar nátiyjesinde jábirlengen balalar; mayıp bala - fizikalıq, aqılıy, sensorlıq (seziw) hám (yaki) ruwxıy kemshilikleri nátiyjesinde turmıslıq-jasaw iskerligi sheklengenligi sebepli sociallıq járdemge, qorǵawǵa mútáj hám nızamda belgilengen tártipte mayıp dep tabılǵan bala; ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar - nızamda belgilengen tártipte balaǵa qatnaslı ata-analıq huqıqın ámelge asırıwshı hám ata-analıq wazıypaların orınlawshı, biraq balanıń ata-anası bolmaǵan shaxslar (perzentlikke alıwshılar, qáwenderler hám ámengerler); ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan bala - jetim baladan basqa, hár qanday sebeplerge baylanıslı ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan bala. 4-statya. Bala huqıqların qorǵaw boyınsha mámleketlik siyasat Bala huqıqların qorǵaw boyınsha mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat: balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew; balanıń ómiri hám densawlıǵın qorǵaw; balanıń kemsitiliwine jol qoymaw; balanıń ar-namısı hám qádir-qımbatın qorǵaw; balalardıń huqıqları hám múmkinshilikleriniń teńligin támiyinlew; bala huqıqları kepillikleriniń huqıqıy tiykarların jetilistiriw; bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqındaǵı nızamshılıqtıń saqlanıwın támiyinlew; balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám qorǵaw boyınsha mámleketlik uyımlar hám olardıń lawazımlı shaxsları jumısınıń ashıqlıǵı hám járiyalılıǵın támiyinlew; balalardıń fizikalıq, intellektual, ruwxıy hám tárbiyalıq kamalǵa keliwine járdemlesiw; bala huqıqların qorǵaw salasındaǵı jumıstı ámelge asırıwshı kadrlar tayarlaw, olardıń qánigeligin asırıw hám olardı qayta tayarlaw; balalarda Watan súyiwshilik, puqaralıq, keńpeyillik hám tınıshlıqtı súyiwshilik sezimlerin qáliplestiriw; balanı Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıqlarınıń tariyxıy hám milliy dástúrleri, ruwxıy qádiriyatları hám dúnya mádeniyatı jetiskenlikleri menen tanıstırıw; balanıń shaxsın, onıń ilimiy, texnikalıq hám kórkem dóretiwshiligin rawajlandırıw; balalardıń intasın qollap-quwatlaw; balada huqıqıy sana-sezimdi hám huqıqıy mádeniyattı qáliplestiriw; bala huqıqların támiyinlew maqsetinde mámleketlik uyımlar hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler menen birge islesiwdi rawajlandırıw; balalardıń sociallıq beyimlesiwine, jas óspirimlerdiń arasında huqıqbuzıwshılıqlardı kemeytiwge járdemlesiw. 5-statya. Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımlarınıń bala huqıqların támiyinlew boyınsha wákillikleri Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımları óz wazıypaları sheńberinde tómendegi wákilliklerdi ámelge asıradı: bala huqıqların támiyinlew boyınsha birden-bir mámleketlik siyasattı qáliplestiriw hám ámelge asırıw; bala huqıqların támiyinlew boyınsha ústin baǵdarlardı belgilew; bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqındaǵı nızamshılıqtı orınlaw; bala huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew boyınsha mámleketlik baǵdarlamalar hám aymaqlıq baǵdarlamalardı islep shıǵıw jáne ámelge asırıw; bala huqıqların támiyinlew boyınsha mámleketlik uyımlar, balalar mákemeleri hám shólkemleriniń jumısın muwapıqlastırıw hám qadaǵalaw; bala huqıqların qorǵaw boyınsha mámleketlik siyasattı ámelge asırıw boyınsha ilajlardı belgilengen tártipte Qaraqalpaqstan Respublikasınıń byudjeti qarjıları hám nızam aktlerinde qadaǵan etilmegen basqa da dáreklerdiń esabınan qarjılandırıw; mámleketke qaraslı balalar mákemeleriniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew hám mámleketlik emes balalar mákemelerin rawajlandırıwǵa járdemlesiwdiń ilajların kóriw; málimleme-aǵartıwshılıq jumıstı ámelge asırıw; sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı qollap-quwatlaw máselelerin sheshiw. Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımları nızamshılıqqa muwapıq basqa wazıypalardı da ámelge asırıwı múmkin. Bala huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mápleriniń qorǵalıwın támiyinlew, mámleketlik uyımlar hám basqa da uyımlardıń, shólkemlerdiń bala huqıqların qorǵaw boyınsha jumısın muwapıqlastırıw maqsetinde nızamshılıqta belgilengen tártipte bala huqıqları boyınsha wákillikli uyım shólkemlestiriliwi múmkin. 6-statya. Bala huqıqların támiyinlewde puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń qatnasıwı Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler balaǵa onıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin ámelge asırıwdı hám qorǵawda járdem beredi, balaǵa yaki onıń nızamlı wákiline huqıqıy, metodikalıq, málimlemelik hám basqa da járdem kórsetedi. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler: bala huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew boyınsha mámleketlik baǵdarlamalar hám aymaqlıq baǵdarlamalardı islep shıǵıwda jáne ámelge asırıwda qatnasıwı; bala huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew boyınsha wákilliklerdi ámelge asırıwda mámleketten hám xalıqaralıq shólkemlerden metodikalıq, shólkemlestiriwshilik hám qarjılay járdem alıwı múmkin.

II BAP. BALA HUQÍQLARÍNÍŃ TIYKARǴÍ KEPILLIKLERI

7-statya. Bala huqıqlarınıń nızamlılıq kepillikleri Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń Konstituciyaları, usı Nızam hám basqa da nızamshılıq aktlerine muwapıq hár bir balaǵa insan hám puqara huqıqları jáne erkinlikleri tiyisli boladı hám mámleket tárepinen kepillenedi. Nekede hám nekesiz tuwılǵan balalar teń hám hár tárepleme qorǵawdan paydalanadı. Mámleket balanıń barlıq túrlerdegi kemsitiwlerden qorǵalıwın támiyinlew ushın zárúrli ilajlar kóredi. Balanıń huqıqları shekleniwi múmkin emes, nızamda belgilengen jaǵdaylar buǵan kirmeydi. 8-statya. Balanıń jasaw huqıqı kepillikleri Jasaw huqıqı hár bir balanıń ajıralmas huqıqı bolıp tabıladı. Balanıń ómirine qastıyanlıq etiw eń awır jınayat esaplanadı. Mámleket salamat balanıń tuwılıwın hám rawajlanıwın támiyinlew ushın sharayat jaratadı. 9-statya. Balanıń individuallıqqa hám onı saqlap qalıwǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala tuwılǵan waqtınan baslap familiyası, atı, ákesiniń atın alıw, milleti hám puqaralıǵına iye bolıw huqıqına, sonday-aq olardı saqlap qalıw huqıqına iye. 10-statya. Balanıń erkinlik hám jeke qol qatılmaslıq huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala erkinlik, jeke qol qatılmaslıq, turaq jayına qol qatılmaslıq hám xat-xabarların sır saqlaw huqıqına iye. Hár bir bala óz ar-namısına hám qádir-qımbatına qastıyanlıq etiliwlerden, jeke ómirine nızamsız aralasıwlardan qorǵalıw huqıqına iye. Bala nızamǵa tiykarlanbaǵan halda uslanıp turılıwı, irkiwge alınıwı, qamaqqa alınıwı múmkin emes. Mámleket balanıń jeke shaxsınıń, jasaw ornınıń qol qatılmaslıǵın, xat-xabarlarınıń sır saqlanıwın támiyinleydi hám balanı ekspluataciyanıń barlıq túrlerinen, sonıń ishinde, fizikalıq, ruwxıy hám jınısıy zorlawlardan, qıynawǵa salıwlardan yaki miyrimsiz, qopal yamasa ar-namısın kemsitiwshi basqa da túrdegi qatnaslardan, jeńilteklik qatnas háreketlerden, jınayatqa, buzıqshılıq penen shuǵıllanıwǵa tartılıwdan qorǵawdı ámelge asıradı. 11-statya. Balanıń qorǵalıwǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Hár bir balaǵa onıń huqıqların, erkinliklerin hám nızamlı máplerin sud arqalı qorǵaw, mámleketlik uyımlardıń, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń nızamsız sheshimleri, lawazımlı shaxslardıń nızamsız háreketleri (háreketsizligi) ústinen sudqa shaǵım etiw huqıqı kepillenedi. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw onıń ata-anası, ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar, nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda bolsa qáwenderlik yamasa ámengerlik uyımı, prokuror, sud tárepinen ámelge asırıladı. Er jetkenge shekem nızamǵa muwapıq tolıq qatnasqa uqıplı dep tán alınǵan (emansipaciya) bala óz huqıqların, sonday-aq, qorǵalıwǵa bolǵan huqıqın erkin hám biyǵárez ámelge asırıwǵa jáne minnetlerin biyǵárez orınlawǵa haqılı. Bala ata-ana hám ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar tárepinen kemsitiwlerden qorǵalıw huqıqına iye. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mápleri buzılǵanda, sonday-aq ata-ana (olardıń birewi), yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar balanı támiyinlew, tárbiya hám bilim beriw boyınsha minnetlemelerin orınlamaǵan yaki tiyisli dárejede orınlamaǵanda yamasa ata-analıq huqıqlarınan paydalanıp balanı kemsitkende, bala óz huqıqları hám nızamlı mápleriniń qorǵalıwın sorap qáwenderlik hám ámengerlik uyımına, sonday-aq basqa mámleketlik uyımlarǵa erkin túrde múrájat etiwge haqılı. Bunday múrájatlar bala tolıq háreket uqıplılıǵına iye bolmaǵanlıǵı sebepli kórip shıqpastan qaldırıwǵa jol qoyılmaydı. (18.08.2020-j. 47/VI-sanlı QR Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) Balanıń ómiri, yaki den sawlıǵına qáwip tuwılıwınan, onıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mápleri buzılǵanlıǵınan xabardar bolǵan jeke shaxslar bul tuwralı balanıń haqıyqıy jasaytuǵın jerindegi qáwenderlik hám ǵamxorlıq uyımına xabarlawı shárt. Usınday maǵlıwmatlar alınǵan jaǵdayda qáwenderlik hám ámengerlik uyımı balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha zárúrli ilajlar kóriwi shárt. 12-statya. Balalardı tárbiyalap atırǵan shańaraqlardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaw Mámleket balalardı tárbiyalap atırǵan shańaraqlardı qollap-quwatlawdı kepillikke aladı, sonday-aq nızamshılıqta belgilengen tártipte olarǵa sociallıq járdem kórsetiliwin támiyinleydi. 13-statya. Balanıń shańaraqlıq ortalıqqa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala shańaraqta jasaw hám tárbiyalanıw, óz ata-anasın biliw, olar menen birge jasaw hám olardıń ǵamxorlıǵınan paydalanıw huqıqına iye, onıń máplerine qarsı bolǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi. Balanıń ata-anası bolmaǵanda, olar ata-analıq huqıqınan ayrılǵanda hám bala ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan basqa da jaǵdaylarda, onıń shańaraqta jasaw hám tárbiyalanıw huqıqı qáwenderlik hám ámengerlik uyımı tárepinen támiyinlenedi. Bala ákesi, anası, atası, kempir apası, aǵa-inileri, apa-sińlileri hám basqa da tuwısqanları menen kórisiw huqıqına iye. Ata-anasınıń nekeden ajırasıwı, nekeniń haqıyqıy emes dep tabılıwı yaki áke hám ananıń bólek jasawı balanıń huqıqlarına tásir etpeydi. Áke hám ana túrli mámleketlerde jasaǵan jaǵdayda da bala olar menen kórisiw huqıqına iye. Ekstremal jaǵdaylarǵa (uslap turıw, irkiwge alıw, qamaqqa alıw, emlew mákemelerinde bolıw hám basqa da jaǵdaylarǵa) túsip qalǵan bala óz ata-anası hám basqa da tuwısqanları menen nızamshılıqta belgilengen tártipte kórisiw huqıqına iye. 14-statya. Balanıń nızamsız kóshiriliwden qorǵalıw huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala nızamsız kóshiriliwden hám shet elden qaytarılmawdan qorǵalıw huqıqına iye. Balanıń shet elge saparları tek ata hám ananıń, yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslardıń kelisimi menen nızamshılıqqa muwapıq ámelge asırılıwı múmkin. Usı másele boyınsha áke hám ana yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar ortasındaǵı hár qanday kelispewshilik sud tárepinen sheshiledi. Áke hám ana, yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar balanıń joǵalǵanlıǵı haqqında tiyisli uyımlarǵa dárhal xabar beriwi shárt. Áke hám ana yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslardıń qarawında bolmaǵan balalar olardıń janına kepillikli qaytarılıw huqıqına iye. Ózbekstan Respublikasınıń diplomatiyalıq wákillikleri shet elde nızamlı wákilleriniń qarawısız turǵan balalardıń - Ózbekstan Respublikası puqaralarınıń esabın júrgizedi hám olardıń qaytarılıwı boyınsha ilajlar kóredi. Ata-anası biydárek joǵalǵan dep tabılǵan yaki olar qaytıs boldı dep járiyalanǵan jaǵdayda, qáwenderlik hám ámengerlik uyımı usı balalardı shańaraqlarǵa, bunday múmkinshilik bolmaǵanda jetim balalar yaki ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan balalar ushın arnalǵan mákemelerge ornalastırıw ilajların kóredi. Nızamlı wákillerdiń qarawısız shet elde turǵan balalardı qaytarıw máseleleri Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq shártnamaları tiykarında sheshiledi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamshılıǵına hám xalıq aralıq shártnamalarına muwapıq, mámleket orınlaw maqsetleri, túrleri hám usıllarına qaramastan, balalardı nızamsız kóshiriwdiń aldın alıw, sonday-aq olardı turaqlı jasaytuǵın mámleketine qaytarıw ilajları kóriledi. 15-statya. Balanıń óz pikirin bildiriw huqıqınıń kepillikleri Shańaraqta hár bir bala óz pikirin bildiriwge, sonday-aq hár qanday sud májilisi yaki hákimshilik talqılawlarda óz máplerine baylanıslı máseleler boyınsha sózge shıǵıwǵa haqılı. Bunda qarar qabıl etiwge wákillikli bolǵan uyımlar hám lawazımlı shaxslar balanıń máplerine tiyisli máselelerdi sheshiwde balanıń pikirin, onıń jasına qaramastan, kórip shıǵıwı hámde balanıń tiykarlı máplerinen kelip shıqqan halda qararlar qabıl etiwi kerek. (18.08.2020-j. 47/VI-sanlı QR Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) 16-statya. Balanıń málimleme alıw huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala óziniń den sawlıǵına, tárbiyalıq hám ruwxıy kamalǵa jetiwine zıyanı tiymeytuǵın málimlemeni alıw huqıqına iye. Hár bir bala hár qanday málimlemeni izlew, alıw hám tarqatıw huqıqına iye, nızamda názerde tutılǵan sheklewler buǵan kirmeydi. Pornografiya, jawızlıq hám zorlıqlardı sáwlelendiriwshi, insannıń qádir-qımbatın kemsitiwshi, balalarǵa zıyanlı tásir etetuǵın hám huqıqbuzıwshılıqlardıń kelip shıǵıwına sebep bolatuǵın ǵalaba xabar qurallarınan paydalanıw, ádebiyatlardı tarqatıw hám filmlerdi kórsetiw qadaǵan etiledi. 17-statya. Balanıń oylaw, sóylew, hújdan hám isenim erkinligi huqıqınıń kepillikleri Bala oylaw, sóylew, hújdan hám isenim erkinligi huqıqına iye. Balanıń pikir júrgiziw hám onı bildiriw erkinligi nızamda belgilengen tártipte shekleniwi múmkin. 18-statya. Balanıń jeke menshikke bolǵan huqıqınıń kepillikleri Bala nızamda belgilengen tártipte jeke menshik huqıqına iye bolıwı múmkin. Balanıń jeke paydalanıwında bolǵan, bala tárepinen sawǵa, miyras sıpatında alınǵan, jeke miyneti esabınan yaki basqa nızamlı usılda alınǵan buyımlar, mal-múlkler onıń jeke menshigi bolıp esaplanadı. 19-statya. Balanıń turaq jayǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala turaq jaylı bolıw huqıqına iye. Bul huqıq nızamshılıqta belgilengen tártipte ámelge asırıladı. Turaq jay menshik iyesiniń yaki turaq jaydı ijaraǵa alıwshınıń shańaraq aǵzaları bolǵan balalar, olar qay jerde bolıwına qaramastan, turaq jay menshik iyesi yaki turaq jaydı ijaraǵa alıwshı iyelep turǵan turaq jayǵa tiyisli huqıqqa iye boladı. Tárbiya, emlew mákemeleri hám basqa mákemelerde, tuwısqanları, qáwenderlerdiń yaki ámengerleri qaramaǵında bolǵan jetim balalar, ata-anasınıń qaramaǵınan ayrılǵan balalar turaq jayǵa bolǵan menshik huqıqın yaki turaq jaydan paydalanıw huqıqın saqlap qaladı. Qáwenderlik yaki ámengerlik belgilengen balanıń menshiginde yaki paydalanıwında bolǵan turaq jaydı ózge shaxsqa ótkeriw ushın qáwenderlik yaki ámengerlik uyımınıń kelisimi talap etiledi. 20-statya. Balanıń miynet etiw huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala óziniń jası, densawlıǵınıń jaǵdayı hám kásiplik tayarlıǵına muwapıq nızamshılıqta belgilengen tártipte miynet etiw, jumıs túrin hám kásipti erkin tańlaw, ádil miynet sharayatlarında islew huqıqına iye. Jumısqa qabıl etiwge on altı jastan baslap jol qoyıladı. Balalardı miynetke tayarlaw ushın ulıwma bilim beretuǵın mektepler, orta arnawlı, kásip-óner oqıw orınlarınıń oqıwshıların olardıń densawlıǵına hám ruwxıy rawajlanıwına zıyan keltirmeytuǵın, bilim alıw processin buzbaytuǵın jeńil jumıstı oqıwdan bos waqıtlarında orınlawı ushın olar on bes jasqa tolǵannan keyin ata-anasınan birewiniń yaki ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslardan biriniń jazba túrdegi kelisimi menen jumısqa qabıl etiwge jol qoyıladı. Mámleket tárepinen on segiz jasqa tolmaǵan jumıs islewshi shaxslarǵa jumıstı bilim alıwı menen birge qosıp alıp barıwı ushın zárúrli sharayatlardı jaratıp beriw hám nızamshılıqta názerde tutılǵan basqa da ilajlardı kóriw arqalı balanıń miynet etiw huqıqınıń támiyinleniwi kepillenedi. 21-statya. Balanıń dem alıw hám bos waqıtqa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala óziniń jası, densawlıǵı hám mútájliklerine sáykes keletuǵın dem alıw hám bos waqıtqa bolǵan huqıqına iye. Ata-anası yaki ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslar óz qábiliyetleri hám imkaniyatlarına muwapıq balanıń hár tárepleme jetilisiwi hám rawajlanıwı ushın zárúrli turmıs sharayatın támiyinleydi. Balalar salamatlandırıw, sport, dóretiwshilik shólkemleri hám dem alıw jáne bos waqıttı shólkemlestiretuǵın basqa da shólkemler nızamshılıqqa muwapıq mámleketlik uyımlar tárepinen shólkemlestiriledi hám qollap-quwatlanadı. 22-statya. Balanıń densawlıǵın saqlaw huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala densawlıǵın saqlaw huqıqına iye. Mámleket salamat bala tuwılıwın támiyinlew ushın anaǵa onıń den sawlıǵın saqlaw boyınsha sharayatlar jaratadı. Mámleket balalarǵa nızamshılıqqa muwapıq kólemdegi pulsız medicinalıq járdem kórsetiwge kepillik beredi. Balanıń densawlıǵın saqlaw huqıqı mámleket tárepinen tómendegi jollar menen támiyinlenedi: qánigeli medicinalıq xızmet kórsetiliwin shólkemlestiriw; balanıń, onıń ata-anasınıń salamatlıǵı hám balalar kesellikleri profilaktikası jaǵdayın qadaǵalaw; balalar hám jas óspirimlerdi profilaktikalıq-emlew mákemelerinde dispanserlik tekseriwlerden ótkeriw hám emlew; talap dárejesindegi sapaǵa iye bolǵan azıq-awqat ónimleriniń islep shıǵarılıwın hám satılıwın qadaǵalaw; balanıń fiziologiyalıq ózgeshelikleri hám densawlıǵı jaǵdayına juwap beretuǵın bilim alıw hám miynet etiw sharayatların jaratıw; kásipke jaramlılıǵın anıqlawda Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Mámleketlik byudjetiniń qarjıları esabınan pulsız medicinalıq másláhát beriw; sanitariyalıq-gigienalıq bilim beriw, salamat turmıs tárizin úgit-násiyatlaw hám xoshametlew; densawlıǵınıń jaǵdayı haqqında bala ushın qolay bolǵan usılda zárúrli maǵlıwmat beriw. On tórt jastan úlken jastaǵı bala maǵlıwmatlardı bilgen halda medicinalıq aralasıwǵa erikli túrde kelisim beriw yaki qarsılıq bildiriw huqıqına iye. Bala menen onıń ómirine, densawlıǵına hám normal rawajlanıwına zıyan tiygizetuǵın hár qanday ilimiy tájiriybe yaki basqa eksperimentler ótkeriw qadaǵan etiledi. Mámleket arnawlı sheklewlerdi ornatıw hám arnawlı profilaktikalıq baǵdarlamalardı ámelge asırıw arqalı balanı alkogolǵa bolǵan meyillikten, shegiwden, náshebentlik zatlardı, psixotrop zatlar hám intellektual-jigerli iskerligine tásir kórsetetuǵın basqa da zatlardı paydalanıwdan qorǵaw boyınsha zárúrli ilajlardı kóredi. 23-statya. Balanıń bilim alıw huqıqınıń kepillikleri Hár bir bala bilim alıw huqıqına iye. Mámleket balanıń pulsız májbúriy ulıwma orta bilim hám orta arnawlı bilim alıwına kepillik beredi. (29.03.2019-j. 258/XXVI sanlı QR Nızamına tiykar ózgerisler kirgizilgen)

III BAP. SOCIALLÍQ QORǴAWǴA MÚTÁJ BALALAR HUQÍQLARÍNÍŃ QOSÍMShA KEPILLIKLERI

24-statya. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń shańaraq ortalıǵına bolǵan huqıqınıń kepillikleri Mámleket balanıń shańaraqta bolıwına tosqınlıq etetuǵın sharayatlardı saplastırıw, bala shańaraǵınan ajıratılǵan jaǵdaylarda onı shańaraǵına tezirek qaytarıw boyınsha zárúrli ilajlar kóredi. Mámleket mayıp balalardı hám fizikalıq jáne (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalardı tárbiyalap atırǵan shańaraqlarǵa materiallıq járdem, másláhát járdemi hám basqa da járdemler kórsetedi jáne olardı qollap-quwatlaydı. Ata-ana qaramaǵınan ayırılǵan balaǵa ǵamxorlıq etiwde jeńillikli huqıq bul wazıypanı orınlawǵa imkaniyatı bar tuwısqanlarına beriledi. Balanı shańaraqqa ornalastırıwdıń imkaniyatı bolmaǵan jaǵdayda, onı qánigelestirilgen mákemelerge ornalastırıw aqırǵı shara bolıp esaplanadı. Shańaraqta tárbiyalanıwı múmkin bolmaǵan sociallıq qorǵawǵa mútáj balalar olarǵa zárúr ǵamxorlıqtı hám qollap-quwatlawdı támiyinleytuǵın alternativalıq túrde ornalastırılıw huqıqına iye. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı alternativalıq ornalastırıwdıń túrleri tómendegilerden ibarat: qáwenderlik hám ámengerlikti belgilew; balanı perzentlikke alıw; shańaraqqa tárbiyaǵa alıw (patronat); qánigelestirilgen tárbiya, emlew mákemelerine, sociallıq qorǵaw mákemelerine ornalastırıw. Nızamshılıqqa muwapıq sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı alternativalıq ornalastırıwdıń basqa túrleri de názerde tutılıwı múmkin. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı alternativalıq ornalastırıw tártibi nızamshılıq penen belgilenedi. 25-statya. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń jámiyetke enisiw huqıqınıń kepillikleri Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalar jámiyet turmısında qatnasıwda basqa balalar menen teń huqıqqa iye. Mámleket sociallıq qorǵawǵa mútáj balalar hám olardıń shańaraqlarınıń jámiyettiń turmısında belsene qatnasıwın támiynlew ushın olardıń abıroyı hám qádir-qımbatın kemsitpew shártleri tiykarında baǵdarlamalar islep shıǵıw boyınsha baslamashı boladı hám zárúr resurslar ajıratadı. Bilimlendiriw, medicinalıq hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri mayıp balalar hám fizikalıq jáne (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bar balalardıń erkin háreketleniwi ushın beyimlestirilgen bolıwı kerek. Mámleket sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı reabilitaciya etiw sistemasın qáliplestiredi hám rawajlandırıwdı shólkemlestiredi jáne oǵan járdemlesedi. Mayıplıq belgilengen waqıttan baslap bala tiyisli mámleketlik uyımları tárepinen orınlanıwı májbúriy bolǵan jeke tártiptegi reabilitaciya baǵdarlamasınan paydalanıw huqıqına iye. 26-statya. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń turaq jayǵa bolǵan huqıqlarınıń kepillikleri Jetim balalar hám ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan balalar, tolıq mámleket támiyinlewinde turǵan qánigelestirilgen oqıw-tárbiya mákemelerin pitkergen yaki jazanı ótew mákemelerinen azat etilgen balalar, sonday-aq sociallıq qorǵawǵa mútáj bolǵan basqa kategoriyadaǵı balalar ózleri burın jasaǵan turaq jay maydanına iye bolıw yaki nızamshılıqqa muwapıq turaq jay alıw huqıqına iye. 27-statya. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń sociallıq járdem alıwǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Sociallıq járdem onı alıw huqıqına iye bolǵan hár bir balaǵa tayınlanadı. Sociallıq járdem kórsetiw muǵdarı, shártleri hám tártibi nızamshılıq penen belgilenedi. Mámleketlik uyımlar ata-ana qaramaǵınan ayrılǵan hár bir balaǵa, balalardıń ornalastırılıw túrine qaramastan, materiallıq hám basqa da sharayatlardı támiyinleydi. Mámleket sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardı qollap-quwatlawǵa baǵdarlanǵan qáwenderlik baǵdarlamalardı nızamshılıqqa muwapıq xoshametleydi. 27¹-statya. Tolıq mámleket támiyinlewinde bolǵan jetim balalar hám ata-anasınıń yamasa basqa nızamlı wákilleriniń qaramaǵınan ayrılǵan balalardıń huqıqlarınıń kepillikleri Jetim balalar hám ata-anasınıń yamasa basqa nızamlı wákilleriniń qaramaǵınan ayrılǵan balalar mámleketlik tárbiya, emlew-sawallandırıw, medicinalıq-sociallıq mákemelerge, orta arnawlı, bilimlendiriw mákemelerine tárbiyaǵa berilgen kúnnen baslap tolıq mámleket támiynlewinde boladı. (29.06.2019-j. 258/XXVI sanlı QR Nızamına tiykar ózgerisler kirgizilgen) Tolıq mámleket támiyinlewinde bolǵan jetim balalarǵa hám ata-anasınıń yamasa basqa nızamlı wákilleriniń qaramaǵınan ayrılǵan balalarǵa bilim beriw, olardı turaq jay, azıq-awqat ónimleri, kiyim-kenshek, ayaq kiyim hám basqa da zárúrli buyımlar menen támiyinlew, olar bilimlendiriw mákemelerin pitkerip atırǵanda, jumısqa qabıl etilip atırǵanda kiyim-kenshek, ayaq kiyim hám basqa da zárúrli buyımlardı satıp alıw ushın napaqa tólew belgilengen tártipte ámelge asırıladı. 28-statya. Mayıp balalar, fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bolǵan balalardıń medicinalıq-sociallıq járdem alıwǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Mayıp balalar medicinalıq-sociallıq járdem alıw huqıqına iye bolıp, bul profilaktikalıq, emlew-diagnostikalıq reabilitaciyalaw, sanatoriy-kurortlıq, protez-ortopediyalıq járdemlerdi, háreketleniw úskeneleri menen jeńilletilgen shártlerde támiyinleniwin hám basqa da járdem túrlerin óz ishine aladı. Mayıp balalar mámleketlik densawlıqtı saqlaw sisteması mákemelerinde biypul medicinalıq-sociallıq járdem alıw hám óz úylerinde kútim qılınıw huqıqına iye. (11.08.2017-j. 153/XVII-sanlı QR Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) Fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bolǵan balalarǵa medicinalıq-sociallıq járdem kórsetiw tártibi, olarǵa beriletuǵın jeńillikler dizimi nızamshılıq penen belgilenedi. Fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bolǵan balalar ata-anası yaki ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslardıń arzasına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik byudjeti, qayırqomlıq hám basqa da qorlardıń qarjıları esabınan, sonday-aq ata-anası yaki ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslardıń qarjıları esabınan sociallıq qorǵaw sisteması mákemelerinde saqlanıwı múmkin. 29-statya. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń bilim alıwǵa bolǵan huqıqınıń kepillikleri Mámleket arnawlı pedagogikalıq qatnas zárúrligi bolǵan sociallıq qorǵawǵa mútáj balalardıń belgilengen bilimlendiriw standartları hám talapları dárejesinde bilim alıwın kepillewshi tiyisli qarjılar ajıratadı hám basqa da ilajlar kóredi. Fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bolǵan balalar jáne mayıp balalar olar ushın arnawlı islep shıǵılǵan bilimlendiriw baǵdarlamaları boyınsha bilimlendiriw mákemelerinde oqıw hám tárbiyalanıw jáne óz fizikalıq, aqılıy qábiliyeti hám qálewine qaray bilim alıw huqıqına iye. Medicinalıq-psixologiyalıq-pedagogikalıq komissiyanıń usınısı bolǵan jaǵdayda, fizikalıq hám (yaki) ruwxıy rawajlanıwında kemshilikleri bolǵan balalar jáne mayıp balalardıń ata-anaları óz tilek hám qálewine qaray jáne balanıń qızıǵıwshılıǵınan kelip shıqqan halda bilimlendiriw (ulıwma yaki qánigelestirilgen) mákemesiniń túrin tańlaw huqıqına iye. Sociallıq qorǵawǵa mútáj balalarǵa orta arnawlı, kásip-óner hám joqarı oqıw orınlarına oqıwǵa kiriwinde nızamshılıq penen jeńillikler belgileniwi múmkin.

IV BAP. JUWMAQLAWShÍ REJELER

30-statya. Tartıslardı sheshiw Bala huqıqlarınıń kepillikleri tarawındaǵı narazılıqlar nızamshılıqta belgilengen tártipte sheshiledi. 31-statya. Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqındaǵı nızamshılıqtı buzǵanlıq ushın juwapkerlik Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqındaǵı nızamshılıqtı buzǵanlıqta ayıplı shaxslar belgilengen tártipte juwapker boladı.