Joqarǵı Keńes tariyxı

1994-jılı 24-sentyabrde bolıp ótken on ekinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Sovetiniń on jetinshi sessiyasınıń kún tártibine muwapıq, «Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyalıq Nızamı qabıl etildi hám sol kúnnen baslap Nızam háreketke engizildi. 1994-jılı 31-oktyabrde «Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Reglamentin háreketke engiziw haqqında» Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Sovetiniń Qararı qabıl etildi. Usı qarar tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi reglamenti 5 bap, 10 bólim hámde 117 statyadan ibarat boldı. 1994-jılı 25-dekabrde elimizde jáne bir tariyxıy waqıya júz berdi. Xalqımız ǵárezsizligimizdi bunnan bılay da bekkemlewge, xalıqtıń máplerin qorǵawǵa óz úleslerin qosatuǵınlıǵın hám ádil demokratiyalıq baǵıttı qollap-quwatlaytuǵının isenimli túrde kórsetti. Yaǵnıy, birinshi shaqırıq Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisine, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine birinshi ret huqıqıy-demokratiyalıq, kóp partiyalılıq tiykarında ulıwma xalıqlıq saylawlar ótkerildi. Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine Ózbekstan Xalıq demokratiyalıq partiyasınan hám hákimiyattıń wákillikli uyımlarınan 172 talaban 86 deputatlıq orın ushın gúres alıp bardı. Saylawshılarǵa ózleriniń eń jaqsı wákillerin saylap alıw huqıqı berildi. Birinshi turda 75 saylaw okrugında deputatlar saylanǵan bolsa, 11 saylaw okrugında kórsetilgen talabanlardıń birde-birewi jeterli dawıs ala almaǵanı sebepli 1995-jılı 22-yanvarda qayta saylawlardıń qosımsha turı ótkerildi. Solay etip, nızam shıǵarıw hákimiyatın ámelge asıratuǵın joqarı mámleketlik hákimiyat uyımı — Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi deputatlar korpusı qáliplesti. Saylawlarǵa qatnasıw huqıqına iye bolǵan 669 mıń 904 saylawshıdan 628 mıń 407 adam ózleriniń konstituciyalıq huqıqınan paydalandı, bul saylawshılardıń 96 procentin quradı. Saylanǵan deputatlardıń 65,1 procentten aslamı, yaǵnıy 56 deputat wákillikli joqarı uyımnıń quramına birinshi márte kirdi. Deputatlardıń hámmesi joqarı maǵlıwmatlı ekonomistler, yuristler, ilimpazlar, sanaat hám awıl xojalıǵınıń maman qánigeleri, sociallıq taraw wákillerinen ibarat boldı. Joqarǵı Keńeske Qaraqalpaqstan Respublikasında jasaytuǵın tiykarǵı 5 millettiń wákilleri saylanıp, bul ulıwma teń huqıqlılıq principlerin tastıyıqlaydı. Sonday-aq, parlament aǵzalarınan 12 adam hayal-qızlar bolsa, deputatlardıń úshten eki bólegin 30 jastan 50 jasqa deyingi adamlar quradı. Joqarǵı Keńes sessiyasında hákimiyattıń wákillikli uyımlarınan saylanǵan 43 deputattan ibarat blok, 41 deputattan ibarat Xalıq demokratiyalıq partiyasınıń frakciyası dizimge alındı. Birinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine xalıqtıń erk-ıqrarı menen mámlekettiń wákillikli hám nızam shıǵarıwshı joqarı uyımınıń nátiyjeli islewin támiyinleytuǵın úlken intellektual hám professional kúshler toplandı. Sonıń menen birge, saylawlar demokratiyalıq jol menen nızamlar hám qabıllanǵan xalıq aralıq ólshemlerdi tolıq basshılıqqa alıp ótkerildi. Bunı dúnyadaǵı kópshilik mámleketlerden kelip saylawlardıń ótiw barısına qatnasqan ǵárezsiz baqlawshılar da tastıyıqladı. Birinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń birinshi sessiyasında Joqarǵı Keńes Baslıǵı janındaǵı Keńes aǵzalarınıń quramı, Joqarǵı Keńestiń mandat komissiyası, Joqarǵı Keńestiń komitetleri (1. Mámleketlik hákimiyat uyımları, jergilikli ózin-ózi basqarıw hám jámiyetlik birlespeler máseleleri boyınsha komitet, 2. Nızam shıǵarıw, nızamlılıq hám huqıq tártibi máseleleri boyınsha komitet, 3. Ekonomikalıq reforma hám byudjet siyasatı máseleleri boyınsha komitet, 4. Sociallıq rawajlanıw, ilim hám mádeniyat máseleleri boyınsha komitet, 5. Sanaat, qurılıs, transport, baylanıs hám xalıqqa xızmet kórsetiw máseleleri boyınsha komitet, 6. Agrosanaat kompleksi hám ekologiya máseleleri boyınsha komitet) jumıs basladı. Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası hám «Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine saylaw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına muwapıq, 1999-jıl 5-dekabrde bolıp ótken saylawda hám 19-dekabrdegi qayta dawıs beriwde Ekinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine 83 deputat saylandı. Bolıp ótken saylawda hám qayta dawıs beriwde 527 saylaw uchastkasında dizimge alınǵan 756 mıń 998 saylawshıdan 735 mıń 710 saylawshı, yaǵnıy ulıwma saylawshılardıń 97,2 procenti qatnasıp, ózleri tańlaǵan talabanlar ushın dawıs berdi. Saylanǵan deputatlardıń 62 si Xalıq demokratiyalıq partiyasınıń, 5 ewi «Fidokorlar» milliy demokratiyalıq partiyasınıń, 1 ewi «Vatan taraqqiyoti» partiyasınıń aǵzaları bolsa, 15 i partiyasız edi. Saylanǵan deputatlardıń barlıǵı joqarı maǵlıwmatqa iye boldı. Olardıń arasında 3 muǵallim, 6 shıpaker, 40 injener, 14 ekonomist, 1 jurnalist, 3 yurist hám 5 basqa qánigeliktegi deputatlar bar edi. Úshinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine 2004-jıl 26-dekabrde bolǵan saylawlarda hámde 2005-jıl 9-yanvardaǵı bolıp ótken qayta dawıs beriwde 544 saylaw uchastkasında 85 deputat saylandı. 2004-jıl 26-dekabrdegi tiykarǵı saylawlarda dizimge alınǵan 844 mıń 1 saylawshıdan 762 mıń 887, yaǵnıy 90,4 procent saylawshı qatnastı. Saylanǵan deputatlardıń 34 i Xalıq demokratiyalıq partiyasınan, 36 sı Liberal-demokratiyalıq partiyasınan, 5 ewi «Fidokorlar» milliy demokratiyalıq partiyasınan bolsa, 10 ı partiyasız edi. Saylanǵan deputatlardan 84 i joqarı maǵlıwmatqa, 1 ewi orta-arnawlı maǵlıwmatqa iye boldı. Olardıń arasında 11 muǵallim, 5 shıpaker, 37 injener, 6 agronom, 14 ekonomist, 1 jurnalist, 1 yurist hám 10 basqa qánigeliktegi deputatlar bar edi. 2009-jıl 27-dekabrdegi saylawlarda hámde 2010-jıl 10-yanvardaǵı qayta dawıs beriwlerde 560 uchastkada saylawlar ótkerildi. Tiykarǵı saylawlar kúni dizimge kirgizilgen 1 mln. 11 mıń 197 saylawshıdan 919 mıń 191 saylawshı, yaǵnıy ulıwma saylawshılardıń 90,9 payızı qatnastı. Qaraqalpaqstan Respublikası Oraylıq saylaw komissiyası tárepinen siyasiy partiyalardıń respublikalıq uyımlarınan ulıwma 257 adamnıń hújjetleri Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń deputatlıǵına talaban etip dizimge alındı. 2009-jıl 27-dekabrde bolıp ótken saylawlarda 74 saylaw okrugınan deputatlar saylandı, 4 okrugta qayta dawıs beriw, 8 okrugta qayta saylaw ótkeriw zárúrligi anıqlandı. 2010-jıl 10 yanvar kúni 4 okrugta qayta dawıs beriw ótkerilip, olardıń tórtewinde de deputatlar saylanıp, ulıwma 78 saylaw okrugında deputatlar saylandı. Sonnan 27 si Xalıq demokratiyalıq partiyasınan, 21 i «Milliy tiklanish» demokratiyalıq partiyasınan, 24 i Liberal-demokratiyalıq partiyasınan, 6 awı «Adolat» social-demokratiyalıq partiyasınan usınıldı. Saylanǵan deputatlardıń hámmesi joqarı maǵlıwmatqa iye bolıp, sonnan 7 deputat muǵallim, 11 deputat shıpaker, 34 deputat injener, 3 deputat agronom, 12 deputat ekonomist, 3 deputat jurnalist, 4 deputat yurist hám 4 deputat basqa qánigeliklerden ibarat boldı. 2014-jıl 21-dekabrdegi tiykarǵı saylawlar kúni dizimge kirgizilgen 1 mln. 158 mıń 823 saylawshıdan 1 mln. 63 mıń 799 saylawshı qatnastı, bul ulıwma saylawshılardıń 91,8 procentin quradı. Saylawlar juwmaǵında 58 saylaw okrugınan deputatlar saylandı hám 7 okrugta qayta dawıs beriw kerekligi anıqlandı. Solay etip, 2015-jıldıń 4-yanvar kúni 7 okrugta qayta dawıs beriw ótkerilip, olardıń hámmesinde deputatlar saylandı. Ulıwma saylanǵan deputatlardan 15 i Xalıq demokratiyalıq partiyasınıń, 23 i Liberal-demokratiyalıq partiyasınıń, 16 sı «Milliy tiklanish» demokratiyalıq partiyasınıń, 7ewi «Adolat» social-demokratiyalıq partiyasınıń aǵzaları bolsa, 4 deputat partiyasız edi. Saylanǵan deputatlardıń barlıǵı joqarı maǵlıwmatqa iye bolıp, sonnan 14 deputat muǵallim, 7 deputat shıpaker, 24 deputat injener, 6 deputat agronom, 2 deputat ekonomist, 3 deputat jurnalist, 1 deputat yurist hám 6 deputat basqa qánigeliklerden ibarat boldı. Saylawlar shólkemleskenlik hám issheńlik jaǵdayında ótti. Joqarǵı Keńestiń nátiyjeli islerin támiyinleytuǵın, elimizde tınıshlıqtı saqlaw, Watanımızdıń gúlleniwi, xalqımızdıń abadan turmısı, aldımızda turǵan ullı maqsetler ushın jemisli jumıslar alıp baratuǵın deputatlardı saylawǵa talpınıwshılıq hámme jerde bayqaldı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń «Saylaw haqqında»ǵı nızamına muwapıq 2019-jıldıń 22-dekabr hám 2020-jıldıń 5-yanvar kúnleri Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine ótkerilgen saylawlar elimiz turmısında demokratiyalıq mámleket, ashıq puqaralıq jámiyet qurıw jolındaǵı taǵı bir áhmiyetli jańa qádem boldı. «Jańa Ózbekstan, jańa saylawlar» súreni astındaǵı saylawlar hárekettegi nızamlar tiykarında demоkratiya hám járiyalılıq principleri tiykarında ótkerildi. Saylawlarǵa hár tárepleme tayarlıqlar kórildi. Onıń barlıq basqıshların sırt ellerden, xalıq aralıq shólkemlerden baqlawshılar, siyasiy partiyalardıń, ǵalaba xabar qurallarınıń wákilleri baqlap bardı. Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine saylaw 65 okrug boyınsha 622 saylaw uchastkasında ótkerildi. 2019-jıldıń 22-dekabr kúni bolıp ótken saylawlarǵa dizimge kirgizilgen 999333 saylawshıdan 771494 saylawshı, yaǵnıy 77,2 procenti qatnastı. Qaraqalpaqstan Respublikası Oraylıq saylaw komissiyası tárepinen siyasiy partiyalardıń respublikamızdaǵı uyımlarınan Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi deputatlıǵına talaban etip usınılǵan 325 talaban dizimge alındı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń «Saylaw haqqında»ǵı nızamına muwapıq 16 talabannıń «talabanlıqtan waz keshiw haqqında»ǵı arzası qanaatlandırıldı. Solay etip, saylaw byulletenlerine 50 okrugte 5 talabannan, 14 okrugte 4 talabannan, 1 okrugte 3 talabannan kirgizildi. 2020-jıldıń 5-yanvar kúni eki okrugte qayta dawıs beriw bolıp ótti. Ulıwma 65 saylaw okruginde deputatlar tolıq saylandı. Sonnan Isbilermenler háreketi-Ózbekstan Liberal-demokratiyalıq partiyası respublikalıq uyımınan 19, Ózbekstan «Milliy tiklanish» demokratiyalıq partiyası respublikalıq uyımınan 14, Ózbekstan «Adolat» social-demokratiyalıq partiyası respublikalıq uyımınan 6, Ózbekstan Xalıq demokratiyalıq partiyası respublikalıq uyımınan 16, Ózbekstan Ekologiyalıq partiyası respublikalıq uyımınan 10 deputat saylandı. Deputatlar bes millet wákillerinen ibarat bolıp, sonnan 45 er, 20 hayal-qızdı quraydı. «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesi haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyalıq Nızamına muwapıq, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi respublikada nızam shıǵarıwshı hákimiyattı ámelge asıratuǵın joqarı mámleketlik wákillikli uyım bolıp tabıladı.