QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNÍŃ NÍZAMÍ

21.10.2011-j. №97/VII

MAYÍPLARDÍ SOCIALLÍQ QORǴAW HAQQÍNDA

(jańa redakciyada)

Usı Nızamǵa tómendegilerge muwapıq ózgerisler kirgizilgen: 27.06.2014-j. 209/XV-sanlı QR Nızamı 11.08.2017-j. 153/XVII-sanlı QR Nızamı 18.08.2018-j. 200/XXII-sanlı QR Nızamı I BAP. ULÍWMA REJELER 1-statya. Usı Nızamnıń maqseti Usı Nızamnıń maqseti mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı qatnasıqlardı tártiplestiriwden ibarat. 2-statya. Mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqındaǵı nızamshılıq Mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqındaǵı nızamshılıq usı Nızam hám basqa da nızam aktlerinen ibarat. Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq shártnamasında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqındaǵı nızam aktlerinde názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıqaralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. 3-statya. Tiykarǵı túsinikler Usı Nızamda tómendegi tiykarǵı túsinikler qollanıladı: mayıp - fizikalıq, aqılıy, ruwxıy yaki sensorlıq (seziw) nuqsanları barlıǵı sebepli turmıs iskerligi shekleniwine baylanıslı nızam aktlerinde belgilengen tártipte mayıp dep tabılǵan hám de sociallıq járdemge hám qorǵawǵa mútáj shaxs; mayıp balalar - fizikalıq, aqılıy, ruwxıy yaki sensorlıq (seziw) nuqsanları barlıǵı sebepli turmıs iskerligi shekleniwine baylanıslı nızam aktlerinde belgilengen tártipte mayıp dep tabılǵan hám sociallıq járdemge jáne qorǵawǵa mútáj on segiz jasqa shekemgi bolǵan shaxslar; mayıplardı sociallıq qorǵaw - mayıplarǵa turmıs iskerligi sheklengenligin saplastırıw, ótew (kompensaciya etiw) ushın sharayatlardı támiyinlewshi hám olarǵa jámiyet turmısında basqa puqaralar menen teńdey qatnasıw imkaniyatların jaratıwǵa qaratılǵan, mámleket tárepinen kepillengen ekonomikalıq, sociallıq hám huqıqıy ilajlar sisteması; (QR 18.08.2018-j. 200/XXII-sanlı Nızamı tiykarında ózgeris kirgizilgen) mayıplardı reabilitaciyalaw – mayıplarǵa organizminiń buzılǵan yaki joǵalǵan funkciyaların tiklewge hám olardı kompensaciya etiwge, turmıs iskerligi shekleniwin saplastırıw ushın járdem beriwge qaratılǵan medicinalıq, sociallıq, psixologiyalıq, pedagogikalıq, fizikalıq, kásipke, miynetke tiyisli ilájlar sisteması; medicinalıq-sociallıq ekspertiza - belgili bir shaxs organizminiń barlıq sistemaların kompleksli tekseriw tiykarında onıń densawlıǵın joǵaltıw dárejesin, organizmi funkciyalarınıń anıq buzılıwı aqıbetinde turmıs iskerliginiń shekleniw dárejesin, mayıplıq toparın, mayıplıqtıń júz beriw sebeplerin hám waqtın anıqlaw, sonday-aq shaxs ushın densawlıǵınıń jaǵdayına qaray ámelge asırıwı múmkin bolǵan miynet iskerliginiń túrleri hám miynet sharayatları, ózgelerdiń járdemine, sanatoriy-kurortlıq emleniwdiń tiyisli túrlerine hám sociallıq qorǵawǵa bolǵan mútájlikleri tuwralı usınıslar tayarlaw; shaxstıń turmıs iskerligi sheklengenligi - shaxstıń ózine ózi xızmet etiw, háreketleniw, joldı taba alıw, qatnas etiw, óz is-háreketin baqlaw, sonday-aq, oqıw hám miynet jumısı menen shuǵıllanıw qábiletin yaki imkaniyatın tolıq yamasa belgili dárejede joǵaltqanlıǵı. 4-statya. Shaxstı mayıp dep tabıw Shaxstı, sonıń ishinde on altı jastan on segiz jasqa shekem bolǵan balalardı mayıp dep tabıw medicinalıq–miynet ekspert komissiyaları tárepinen, on altı jasqa shekem bolǵan balalardı mayıp dep tabıw bolsa, medicinalıq-másláhát komissiyaları tárepinen ámelge asırıladı. Medicinalıq-miynet ekspert komissiyaları hám medicinalıq másláhát komissiyaların dúziw, sonday-aq olar tárepinen juwmaqlar beriw nızam aktlerinde belgilengen tártipte ámelge asırıladı. 5-statya. Mayıplar huqıqlarınıń kepillikleri Mámleket mayıplardıń turmıs iskerliginiń sheklengenligin bahalaw tiykarında olardıń sociallıq járdem hám qorǵaw ilajlarına bolǵan zárúrlikleri esapqa alınıwın támiyinleniwin, mayıplardı reabilitaciyalaw hám sociallıq qorǵawdı nızam aktlerinde názerde tutılǵan túrlerindegi baǵdarlamalar ámelge asırılıwın, mayıplardıń jámiyet penen birigiwi ushın sharayatlar jaratılıwın, mayıplardı kemsitiwdiń barlıq formalarınan qorǵawdı támiyinlew boyınsha zárúr ilajlardıń kóriliwine kepillik beredi. 6-statya. Mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı mámleketlik siyasat Mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat: mayıplardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew; mayıplardıń kemsitiliwine jol qoymaw; mayıplardıń abıroyı hám qádir-qımbatın qorǵaw; mayıplardıń huqıqları hám olar ushın imkaniyatlar teńligin támiyinlew; mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqındaǵı nızam aktlerine boysınılıwın támiyinlew; mayıp balalardıń mektepke shekemgi hám mektepten tıs bilim alıwın támiyinlew, mayıplardıń kásipke tayarlıǵın, ulıwma orta, orta arnawlı, kásip-óner hám joqarı bilim alıwın támiyinlew; mámleketlik uyımlar hám olardıń lawazımlı shaxslarınıń mayıplardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew baǵdarındaǵı jumısınıń járiyalılıǵın hám ashıq aydınlıǵın támiyinlew; mayıplardı sociallıq qorǵaw salasında mámleketlik uyımlar, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler arasındaǵı birge islesiwdi rawajlandırıw. 7-statya. Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımlarınıń mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı minnetleri Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımları óz minnetleri sheńberinde: mayıplardı sociallıq qorǵaw salasında mámleketlik siyasattı qáliplestiredi hám ámelge asıradı; mayıplardı sociallıq qorǵaw boyınsha baslı baǵdarlama jónelislerdi belgileydi; mayıplardı reabilitaciyalaw, sociallıq qorǵaw hám olardıń huqıqları hám nızamlı máplerin támiyinlewge tiyisli mámleketlik baǵdarlamalardı, sonday-aq aymaqlıq baǵdarlamalardı islep shıǵadı hám ámelge asıradı; mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqındaǵı nızam aktleriniń orınlanıwın támiyinleydi; mámleketlik uyımlardıń, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımlarınıń mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı jumısın muwapıqlastırıp baradı; mayıplardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlewshi mámleketlik uyımlardıń jumısı ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı; mayıplardı medicinalıq, kásiplik hám sociallıq reabilitaciyalaw salasında ilimiy-izertlewler ótkeriw hám qánigeler tayarlawdı qarjılandıradı hám shólkemlestiredi; ózgelerdiń qáwenderligine hám járdemine mútáj bolǵan mayıplarǵa sociallıq xızmet kórsetiwshi stacionar mekemeler tarmaǵın rawajlandırıwǵa tiyisli ilajlar kóredi; mayıplardı jumısqa ornalastırıw ushın jumıs orınlarınıń eń az sanın rezervte saqlaydı; reabilitaciya, ilimiy-óndirislik orayları, mámleketlik densawlıqtı saqlaw sistemasındaǵı ambulatoriya hám stacionar emlew–profilaktikalıq mákemelerinde tiklew terapiya palataları, mayıplarǵa sociallıq xızmet kórsetiw stacionar mákemelerinde tiklew terapiyası bólimleri, qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemeleri, qánigelestirilgen sanatoriy-kurort mákemeleri sistemasın, sonday-aq mayıplarǵa sociallıq-turmıslıq xızmetler kórsetiw boyınsha kárxanalar hám shólkemlerdi shólkemlestiredi. Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımları nızam aktlerine muwapıq basqa wazıypalardı da ámelge asırıwı múmkin. 8-statya. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń mayıplar huqıqların támiyinlew hám olardı sociallıq qorǵawda qatnasıwı Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri mayıplardıń huqıqların támiyinlew hám olardı sociallıq qorǵawǵa kómeklesedi. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler: mayıplardıń huqıqların támiyinlewde tiyisli wazıypalardı ámelge asırıwda mámleketten hám belgilengen tártipte xalıqaralıq shólkemlerden huqıqıy, metodikalıq, shólkemlestiriw hám finanslıq járdem alıwı; mayıplardı sociallıq qorǵaw menen baylanıslı mashqalalardı sheshiwde, sonday-aq tiyisli ilajlardı qarjı menen támiyinlewde qatnasıwı múmkin. II BAP. MAYÍPLARDÍŃ SOCIALLÍQ INFRASTRUKTURA QURÍLMA OBEKTLERINE TOSQÍNLÍQSÍZ KIRIWI, TRANSPORTLARDAN, BAYLANÍS HÁM MÁLIMLEME QURALLARÍNAN TOSQÍNLÍQSÍZ PAYDALANÍWÍ UShÍN ShARAYaTLAR JARATÍW 9-statya. Elatlı punktlerdi jobalastırıw hám qurıw, transport quralları, baylanıs hám málimleme quralların jaratıw hám islep shıǵarıwda mayıplardıń mútájliklerin esapqa alıw Mayıplardıń kiriwi hám paydalanıwı ushın beyimlestirilmegen halda elatlı punktlerdi jobalastırıw hám qurıwǵa, turaq jay kvartalların jaratıwǵa, jańa qurılıs ushın joybar sheshimlerin islep shıǵıwǵa, imaratlar, qurılmalar hám olardıń komplekslerin rekonstrukciya islewge, sonday-aq, transport quralların, ulıwma paydalanıwdaǵı baylanıs quralları hám málimleme quralların jaratıw hám islep shıǵarıwǵa jol qoyılmaydı. Jańa imaratlar, qurılmalar hám olardıń komplekslerin qurıw ushın joybar sheshimlerin islep shıǵıw tiyisli jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları menen kelisilgen halda ámelge asırıladı. (QR 27.06.2014-j. 209/XV-sanlı Nızamına muwapıq ekinshi bólimi alıp taslanǵan) Imaratlar, qurılmalar hám olardıń komplekslerin qurıw hám rekonstrukciya etiw normaları hám qaǵıydaları mayıplardıń tiyisli jámiyetlik birlespeleriniń pikirin esapqa alǵan halda islep shıǵılıwı hám Qaraqalpaqstan Respublikası Bántlik hám miynet qatnasıqları ministrligi menen kelisiliwi tiyis. (QR 11.08.2017-j. 153/XVII-sanlı, 18.08.2018-j. 200/XXII-sanlı Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) 10-statya. Mayıplardıń sociallıq infrastruktura obektlerine tosqınlıqsız kiriwin, transporttan, baylanıs hám málimleme qurallarınan tosqınlıqsız paydalanıwın támiyinlew Mámleketlik basqarıw uyımları, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları, kárxanalar, mákemeler hám shólkemler (bunnan bılay tekstte shólkemler dep alınadı) mayıplardıń (sonıń ishinde orınlıqlı kolyaska hám jeteklewshi iytlerden paydalanıwshı mayıplardıń) sociallıq infrastruktura obektlerine (turaq jaylarǵa, jámiyetlik hám óndirislik imaratlarǵa, qurılmalarǵa, densawlıqtı saqlaw hám sport obektlerine, mádeniy-tamashalaw orınları hám basqa da mákemelerge) tosqınlıqsız kiriwi ushın, sonday-aq temir jol, hawa, suw transportınan, qalalararalıq avtomobil transportlarınan, qala hám qala átirapına qatnaytuǵın jolawshılar transportınıń barlıq túrlerinen, transport kommunikaciyalarınan, ulıwma paydalanıwdaǵı baylanıs quralları hám málimleme qurallarınan tosqınlıqsız paydalanıwı ushın sharayatlar jaratılıwı shárt. Xalıqqa transport xızmetin kórsetiwdi ámelge asırıwshı shólkemler vokzallardı, aeroportlardı hám basqa da obektlerdi olardıń xızmetlerinen mayıplar tosqınlıqsız paydalanıw imkaniyatın beriwshi arnawlı qurılmalar menen úskeneleniwin támiyinleydi. Mayıplar yaki óz quramında mayıp bar bolǵan shańaraqlar iyelegen turaq jaylar, sonday-aq mayıplar ushın qurılıp atırǵan túraq jaylar mayıptı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq arnawlı qurallar hám úskeneler menen támiyinleniwi kerek. Bunday turaq jaylardı úskenelew turaq jay qorı óz qaramaǵında bolǵan shólkemler tárepinen ámelge asırıladı. Bul ilajlardı qárejet penen támiyinlew tártibi tiyisli wákillikli uyım tárepinen belgilenedi. (QR 18.08.2018-j. 200/XXII-sanlı Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) Bunday obektlerdi olarǵa mayıplardıń tosqınlıqsız kiriwi ushın beyimlestiriw imkaniyatı bolmaǵan jaǵdayda, tiyisli shólkemler mayıplardıń zárúrliklerin qanaatlandırıwın támiyinlewshi zárúr ilajlardı islep shıǵıwı hám ámelge asırıwı kerek. 11-statya. Mayıplardıń sociallıq infrastruktura obektlerine tosqınlıqsız kiriwin, transporttan, transport kommunikaciyalarınan, baylanıs hám málimleme qurallarınan tosqınlıqsız paydalanıwın támiyinlew boyınsha wazıypalardı orınlamaǵanı ushın juwapkershilik Mayıplardıń sociallıq infrastruktura obektlerine (turaq jaylarǵa, jámiyetlik hám óndirislik imaratlarǵa, jaylar hám qurılmalarǵa, densawlıqtı saqlaw hám sport obektlerine, mádeniy-tamashalaw mákemelerine hám basqa da mákemelerge) tosqınlıqsız kiriwi ushın, sonday-aq, temir jol, hawa, suw, qalalar aralıq avtomobil transportınan, qalalıq hám qalalar átirapına qatnaytuǵın jolawshılar transportınıń barlıq túrlerinen, transport kommunikaciyalarınan, ulıwma paydalanıwdaǵı baylanıs hám málimleme qurallarınan tosqınlıqsız paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıw boyınsha usı Nızamda názerde tutılǵan talaplardı orınlamaǵanı ushın shólkemlerdiń lawazımlı shaxsları hákimshilik juwapkershilikke tartıladı. Hákimshilik jaza sharası qollanılǵanlıǵı shólkemlerdi usı Nızamnıń mayıplar sociallıq infrastruktura obektlerine tosqınlıqsız kiriwi, transporttan, transport kommunikaciyalarınan, ulıwma paydalanıwdaǵı baylanıs hám málimleme qurallarınan tosqınlıqsız paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıwǵa baylanıslı talapların orınlaw minnetinen azat etpeydi. III BAP. MAYÍPLARDÍ REABLITACIYaLAW 12-statya. Mayıplardı reabilitaciyalawdıń maqsetleri Mayıplardı reabilitaciyalawdıń maqseti mayıplarǵa tolıq túrde turmıs keshiriw hám óz huqıqları hám potencial imkaniyatların júzege shıǵarıw múmkinshiligin beriwshi sociallıq statusın, ózine-ózi xızmet kórsetiw hám kásiplik jumısınıń hár qıylı túrleri boyınsha qábiletlerin tiklewden ibarat. 13-statya. Mayıplardı reabilitaciyalawdıń túrleri Mayıplardı reabilitaciyalaw tómendegilerdi óz ishine alıwshı ilajlardıń bir tutas sisteması bolıp, esaplanadı: mayıplardı medicinalıq reabilitaciyalaw, bul tikleniw terapiyası, rekonstruktiv xirurgiya, protezlew hám ortezlewden ibarat boladı; mayıplardı kásiplik reabilitaciyalaw, bul kásipke baǵdarlaw, kásiplik bilim beriw, kásip-óner óndirislik beyimlesiwden hám jumısqa ornalastırıwdan ibarat boladı; mayıplardı sociallıq reabilitaciyalaw, bul sociallıq ortalıqta jolın taba alıw hám sociallıq-turmıslıq beyimlesiwden ibarat boladı. 14-statya. Mayıplardı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması Mayıplardı reabilitaciya etiwdiń jeke tártiptegi baǵdarlaması medicinalıq-sociallıq ekspertiza tiykarında islep shıǵılǵan, mayıp ushın eń maqul reabilitaciyalaw ilajlarınıń kompleksi bolıp, ol organizmniń isten shıqqan yaki joǵalǵan funkciyaların, sonday-aq mayıptıń miynet iskerliginiń belgili bir túrlerin orınlawǵa bolǵan qábiletin tiklewge, olardı kompensaciya qılıwǵa qaratılǵan medicinalıq, kásiplik reabilitaciyalawdıń ilajların júzege shıǵarıwdıń ayırım túrleri, formaları, kólemleri, múddetleri hám tártibin óz ishine aladı. Mayıptı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması shólkemler hám mákemelerdiń orınlawı ushın májbúriy esaplanadı. Mayıptı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması mayıp ushın usınıs túrinde bolıp, mayıp reabilitaciya etiwdiń ilajların anaw yaki mınaw túrinen, formasınan hám kóleminen, sonday-aq baǵdarlamanıń ámelge asırılıwınan pútkilley bas tartıwı múmkin. Mayıp ózin belgili bir texnika quralları yaki basqa úskene, yamasa reabilitaciya etiw túri, sonıń ishinde avtomobiller, orınlıqlı kolyaskalar, protez-ortopediya buyımları, arnawlı háripli baspa basılımlar, ses kúsheytiwshi apparatlar, signalizatorlar, subtitrlı yaki surdo awdarması bolǵan video-materiallar, basqada usıǵan uqsas úskeneler menen támiyinlew boyınsha máseleni erkin túrde sheshiwge haqılı. Mayıplardı reabilitaciya etiwdiń texnikalıq quralların beriw usınıw hám reabilitaciya xızmetlerin kórsetiw, ádette natura túrinde ámelge asırıladı. Eger mayıpqa mayıptı reabilitaciya etiwdiń jeke tártiptegi baǵdarlamasındaǵı názárde tutılǵan texnikalıq quraldı beriwdiń yamasa xızmet kórsetiwdiń imkaniyatı bolmasa yaki eger mayıp óz esabınan tiyisli quraldı alǵan, yamasa xızmet ushın haqı tólegen bolsa, oǵan mayıp ushın beriliwi tiyis bolǵan texnikalıq quraldıń yamasa kórsetiliwi tiyis bolǵan xızmettiń bahası muǵdarında kompensaciya tólenedi. Mayıp reabilitaciya etiwdiń jeke tártiptegi baǵdarlamasınan pútkilley bas tartqan yaki bul baǵdarlamanıń ayırım bólimleriniń júzege shıǵarılıwınan bas tartqan jaǵdayda, tiyisli shólkemler bul baǵdarlamanıń yaki baǵdarlamanıń ayırım bólekleriniń orınlanbaǵanı ushın juwapker bolmaydı. IV BAP. MAYÍPLARDÍŃ BILIM ALÍWÍ HÁM OLARDÍ KÁSIPKE TAYaRLAW 15-statya. Mayıplardıń bilim alıwı, olardı kásipke tayarlaw hám qánigeligin arttırıw formaları Mayıplardıń bilim alıwı, olardı kásipke tayarlaw hám qánigeligin arttırıw óndiristen ajıratılǵan hám ajıratılmaǵan formalarda, eksternat, aralıqtan oqıtıw, mámleketlik bilimlendiriw standartları tiykarında shańaraqtaǵı bilimlendiriw hám óz betinshe bilimlendiriw formalarında ámelge asırıladı. 16-statya. Mayıp balalardıń mektepke shekemgi bilim alıwı Mayıp balalardıń mektepke shekemgi bilim alıwı mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemelerinde ámelge asırıladı. Eger mayıp balalardıń densawlıǵı jaǵdayı sebepli mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemelerinde bolıw imkaniyatı bolmasa, mayıp balalardıń mektepke shekemgi tárbiyası qanigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde, sonıń ishinde internat-úylerinde ámelge asırıladı. 17-statya. Mayıplardıń ulıwma orta, orta arnawlı, kásip-óner hám joqarı bilim alıwı Mayıplardıń ulıwma orta, orta arnawlı, kásip-óner hám joqarı bilim alıwı bilimlendiriw mákemelerinde, zárúr bolǵan jaǵdayda qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde ámelge asırıladı. Stacionar emlew-profilaktikalıq yaki reabilitaciya etiw mákemelerinde emlenip atırǵan mayıp balalar ushın oqıw shınıǵıwları shólkemlestiriledi. 18-statya. Mayıplardı kásipke tayarlaw hám olardıń qánigeligin asırıw Mayıplardı kásipke tayarlaw hám olardıń qánigeligin asırıw bilimlendiriw mákemelerinde, sonday-aq qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde, jáne mayıplardıń jámáátlik birlespeleriniń kárxanalarında sociallıq támiynat mákemeleri menen birgelikte mayıptı reabilitaciya etiwdiń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq támiyinlenedi. Kásipke tayarlaw hám qánigeligin asırıw dáwirinde mayıplardı materiallıq tárepten támiyinlew nızam aktlerinde belgilengen tártipte ámelge asırıladı. 19-statya. Mayıp balalardıń mektepten tısqarı bilim alıwı Mámleketlik basqarıw uyımları, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları hám puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları mayıp balalardıń olardı hár tárepleme hám tolıq rawajlandırıwǵa, olarda sociallıq aktivlikti, miynetke qızıǵıwshılıqtı tárbiyalawǵa, olardı ilim, texnika, dóretiwshilik hám sportqa tartıwǵa qaratılǵan mektepten tısqarı bilimlendiriwden paydalanıwdı támiyinleydi, bunıń ushın zárúrli sharayatlar jaratadı. 20-statya. Mayıp balalardıń shańaraqtaǵı bilim alıwı Mayıp balalardıń shańaraqta bilim alıwı bilimlendiriw mákemelerinde, sonıń ishinde qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde bilim alıwdıń imkaniyatı bolmaǵan jaǵdayda, ata-ananıń yaki ata-ana ornın basıwshı shaxslardıń qálewi esapqa alınǵan halda ámelge asırıladı. Bunda ata-anaǵa yamasa atasınıń yaki anasınıń ornın basıwshı shaxsqa tiyisli wákillikli uyım tárepinen belgilengen tártipte hám shártlerde materiallıq támiyinlew hám jeńillikler beriledi. (QR 18.08.2018-j. 200/XXII-sanlı Nızamı tiykarında ózgeris kirgizilgen) Bilimlendiriw mákemeleri, sonıń ishinde qánigelistirilgen bilimlendiriw mákemeleri mayıp balalardıń shańaraqta bilim alıwında ata-anaǵa yaki ata-ana ornın basıwshı shaxsqa járdem kórsetiwi shárt. 21-statya. Mayıp balalardı stacionar mákemelerde tárbiyalaw hám oqıtıw Stacionar mákemelerde turaqlı ráwishte turatuǵın mayıp balalar ushın bul mákemeler tárepinen tárbiya hám bilimlendiriwdiń sociallıq-turmıslıq hámde miynet kónlikpesin qáliplestiriw menen tıǵız baylanıslı haldaǵı úzliksizligi támiyinlenedi. 22-statya. Ím-ishara tili Ím-ishara tili Ózbekstan Respublikası tárepinen shaxslar arasındaǵı qatnas quralı sıpatında tán alınadı. Ím-ishara tiliniń huqıqıy statusı hám onıń qollanılıwı salası nızam aktlerinde belgilenedi. V BAP. MAYÍPLAR MIYNETI 23-statya. Mayıplardıń miynet sharayatları Shólkemlerde bánt bolǵan mayıplarǵa mayıptı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq zárúrli miynet sharayatları jaratıladı. Jámáátlik yaki jeke tártiptegi miynet shártnamasında belgilenetuǵın miynet sharayatları, sonday-aq miynetke haqı tólew, jumıs waqtı hám dem alıw waqtınıń rejimi, jıllıq hám qosımsha dem alıslardıń múddeti normativlik huqıqıy xújjetlerde belgilengeninen kem bolmawı hám basqa xızmetkerlerge salıstırǵanda mayıplardıń awhalın tómenletip yaki xuqıqların sheklemewi kerek. 24-statya. Miynet etiw huqıqın mayıplar tárepinen júzege shıǵarıw Mayıp miynet sharayatları ádettegidey bolǵan shólkemlerde, mayıplar miynetinen paydalanılatuǵın qánigelestirilgen kárxanalarda, cexlar hám uchastkalarda islewine, sonday-aq nızam menen qadaǵan etilmegen jeke tártiptegi miynet jumısın yaki basqa da jumıstı ámelge asırıwǵa haqılı. Mayıplıǵı sebepli mayıp penen miynet shártnamasın dúziwden yaki jumısı boyınsha onı joqarı lawazımǵa kóteriwden bas tartıwǵa, ol menen dúzilgen miynet shártnamasın jumıs beriwshiniń baslaması menen biykarlawǵa, mayıptı onıń kelisimisiz basqa jumısqa ótkeriwge jol qoyılmaydı, medicinalıq-sociallıq ekspertizanıń juwmaǵı tiykarında mayıptıń densawlıǵı kásiplik wazıypaların orınlawǵa kesent keltirgen yaki mayıptıń yaki basqa shaxslardıń salamatlıǵı hám miynet qáwipsizligine qáwip salǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi. Mayıp óz miynet qábiletin tiklegennen keyin aldıńǵı jumısına yaki soǵan teń keletuǵın jumıs ornına ornalasıw xuqıqına iye. 25-statya. Mayıplardı jumıs penen támiyinlew Xızmetkerlerdiń sanı jigirma adamnan artıq bolǵan kárxanalarda, shólkemlerde hám mákemelerde jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları mayıplardı jumısqa ornalastırıw ushın xızmetkerler sanınıń keminde úsh payızı muǵdarında jumıs orınlarınıń eń kem sanın belgileydi hám rezervte saqlaydı. Mayıplardı jumısqa jaylastırıw ushın jumıs orınlarınıń eń kem sanın jaratıwǵa baylanıslı orınlardaǵı mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń qararların orınlamaǵanlıǵı ushın shólkemlerdiń lawazımlı shaxsları hákimshilik juwapkershilikke tartıladı. Hákimshilik jaza sharası qollanılǵanlıǵı shólkemlerdi usı Nızamnıń mayıplardı jumıs penen támiyinlewge baylanıslı talapların orınlaw minnetinen azat etpeydi. Mayıplardıń miynetinen paydalanıw ushın mayıplardıń mútájliklerin hám jergilikli ózgesheliklerdi esapqa alǵan halda qániygelestirilgen kárxanalar, cexlar hám uchastkalar shólkemlestiriledi. Kózi ázzi mayıplar sharayatları óz imkaniyatlarına sáykes keletuǵın óndiriste qatnasıwda jeńillikli huqıqqa iye. Orınlardaǵı mámleketlik hákimiyat uyımları, shólkemler úyde islewshi mayıplarǵa, sonday-aq, isbilermenlik jumısın ámelge asırıwshı mayıplarǵa usı jumıs ushın jasawǵa arnalmaǵan jaylar beriliwinde, shiyki zat alıwı hám ónim satıwında zárúrli járdem kórsetedi. (QR 27.06.2014-j. 209/XV-sanlı Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) VI BAP. MAYÍPLARǴA SOCIALLÍQ JÁRDEM KÓRSETIW 26-statya. Mayıplarǵa sociallıq járdem kórsetiw túrleri Mayıplarǵa, belgilengen nızam aktlerine muwapıq, tómendegi túrlerdegi sociallıq járdem kórsetiledi: pul tólemleri (pensiyalar, napaqalar, bir mártebe beriletuǵın tólemler); texnikalıq úskeneler yaki basqa qurallar, sonıń menen birge arnawlı avtomobiller, orınlıqlı kolyaskalar, protez-ortopediya buyımları, arnawlı háripli baspa basılımları, ses kúsheytiwshi apparatlar, signalizatorlar menen támiyinlew; medicinalıq, kásiplik, sociallıq reabilitaciyalaw hám turmıslıq xızmetler kórsetiw; transport xızmetlerin kórsetiw; dári-dármaqlar menen támiyinlew. 27-statya. Mayıplarǵa sociallıq járdem kórsetiwshi mámleketlik uyımları Mayıplarǵa jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları, densawlıqtı saqlaw, xalıq bilimlendiriw, basqa da mámleketlik uyımları tárepinen medicinalıq-miynet ekspert komissiyaları hám medicina-másláhát komissiyalarınıń juwmaqları tiykarında nızam aktlerine muwapıq sociallıq járdem kórsetiledi. (QR 11.08.2017-j. 153/XVII-sanlı Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) 28-statya. Mayıplarǵa sociallıq-turmıslıq xızmet kórsetiw Mayıplarǵa sociallıq-turmıslıq xızmet kórsetiw rayonlıq (qalalıq) medicina birlespeleri, qáwenderlik shólkemleri hám basqa da shólkemler tárepinen puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları qatnasında nızam aktlerinde belgilengen tártipte ámelge asırıladı. Ózgelerdiń qáwenderligine hám járdemine mútáj mayıplarǵa rayonlıq (qalalıq) medicina birlespeleri tárepinen úyde yaki mayıplarǵa xızmet kórsetiw stacionar mákemelerinde medicinalıq hám turmıslıq xızmetler kórsetiledi. Eger xızmetker is beriwshiniń ayıbı menen mayıp bolıp qalsa hám ózgelerdiń káwenderligine hám járdemine mútáj bolsa, onda is beriwshi mayıp miynet qábiletin joǵaltqan dáwirde onı medicinalıq-miynet ekspert komissiyaları yaki medicina-másláhát komissiyalarınıń juwmaqlarına muwapıq qáwenderlik etip atırǵan shaxstı óz esabınan támiyinlewi hám jábirlengen xızmetkerge jetkizilgen materiallıq zıyan hám ruwxıy zıyanlarınıń ornın qaplawı shárt. (QR 11.08.2017-j. 153/XVII-sanlı Nızamı tiykarında ózgerisler kirgizilgen) 29-statya. Mayıplardıń internat-úylerde yaki mayıplarǵa sociallıq xızmet kórsetiwdiń basqa stacionar mákemelerinde bolıw sharayatları Mayıplardıń internat-úylerde yaki mayıplarǵa sociallıq xızmet kórsetiwdiń basqa da stacionar mákemelerinde bolıw sharayatları mayıplardıń usı Nızamǵa muwapıq óz huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mámlerin júzege shıǵarıw imkaniyatın támiyinleniwi olardıń zárúrlikleri qanaatlandırılıwına kómeklesiwi kerek. 30-statya. Mayıplarǵa kórsetiletuǵın sociallıq járdemdi qarjılandırıw derekleri Mayıplarǵa nızam aktlerinde belgilengen tártipte respublikalıq byudjet hám jergilikli byudjetler, Ózbekstan Respublikası Qarjı ministrligi janındaǵı byudjetten tısqarı Pensiya qorı, mayıplardı sociallıq qorǵaw qorlarınıń qarjıları, sonday-aq shólkemler hám puqaralardıń ıqtıyarlı tólemleri esabınan sociallıq járdem beriledi. 31-statya. Mayıplarǵa hám quramında mayıp bar shańaraqlarǵa jeńillikler Mayıplarǵa hám óz quramında mayıp bar shańaraqlarǵa turaq jay beriw, olardıń turaq jay alıwı, qurıwı hám onnan paydalanıwı boyınsha jeńillikler turaq jay haqqındaǵı nızam aktlerinde belgilenedi. Turaq jayǵa iye bolmaǵan mayıptıń densawlıǵın reabilitaciyalaw ilajları nátiyjesinde internat-úyde yaki mayıplarǵa sociallıq xızmet-kórsetiwdiń basqa da stacionar mákemelerinde bunnan keyin bolıwına zárúrlik qalmaǵan jaǵdayda, oǵan jasaw ushın qolaylı turaq jay maydanı beriledi. Balalıqtan mayıp bolǵanlarǵa hám basqa da I hám II topar mayıplarına turaq jay olardıń jumıs orınlarına, emlew profilaktika mákemelerine hám transport jónelislerine jaqın bolıw zárúrligi esapqa alınǵan halda beriledi. Internat-úylerinde yaki mayıplarǵa sociallıq xızmet kórsetiwdiń basqa da stacionar mekemelerinde turatuǵın jetim yaki ata-anası qaramaǵınan ayrılǵan mayıp balalar er jetkennen keyin mayıptı rebilitaciya etiwdiń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq, eger baǵdarlamada ózine-ózi xızmet kórsetiw hám erkin turmıs tárizin alıp barıw imkaniyatı názerde tutılǵan bolsa, turaq jay maydanı menen gezekten tısqarı támiyinlenedi. Mayıplardı dárilik zatlar menen támiyinlew, olarǵa texnikalıq yaki basqa da úskeneler beriw, sonday-aq turmıslıq xızmetler hám transport xızmetlerin kórsetiw nızam aktlerinde belgilengen tártipte pulsız yaki jeńillikli shártler tiykarında ámelge asırıladı. VII BAP. MAYÍPLARDÍŃ JÁMIYETLIK BIRLESPELERI 32-statya. Mayıplardıń jámiyetlik birlespeleri túsinigi Mayıplar ózleriniń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw, olar ushın basqa puqaralar menen teńdey imkaniyatlardı támiyinlew maqsetinde mayıplar tárepinen dúzilgen shólkemler mayıplardıń jámiyetlik birlespeleri dep tán alınadı. 33-statya. Mayıplardıń jámiyetlik birlespelerin dúziw Mayıplardıń jámiyetlik birlespeleri nızam aktlerinde belgilengen tártipte dúziledi. 34-statya. Mayıplardıń jámiyetlik birlespelerine materiallıq, texnikalıq hám qarjılay járdem kórsetiw Shólkemler hám puqaralar mayıplardıń jámiyetlik birlespelerine materiallıq, texnikalıq hám qarjılay járdem kórsetiwi múmkin. VIII BAP. JUWMAQLAWShÍ REJELER 35-statya. Tartıslardı sheshiw Mayıplardı sociallıq qorǵaw salasındaǵı tartıslar nızam aktlerinde belgilengen tártipte sheshiledi. 36-statya. Mayıplardı sociallıq qorǵaw tuwralı nızam aktlerin buzǵanlıǵı ushın juwapkershilik Mayıplardı sociallıq qorǵaw tuwralı nızam aktlerin buzǵanlıǵı ushın ayıpker shaxslar belgilengen tártipte juwapker boladı.