JAŃA KONSTITUCIYA - SOCIALLÍQ MÁMLEKET QURÍWDÍŃ TIYKARÍ
Zuxra Reymova
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Sud-huqıq máseleleri hám korrupciyaǵa qarsı gúresiw komiteti baslıǵı
Hár bir mámlekettiń dúnya júzilik siyasiy maydanda mámleket sıpatında óz ornına iye bolıwında, óziniń rawajlanıw jolın belgilep alıwında, dúnyanıń rawajlanǵan mámleketler qatarınan orın alıwında Konstituciyanıń tutqan ornı ayrıqsha.
Sonıń menen birge, Konstituciya insan huqıqları eń joqarı qádiriyat ekenligin ańlatıwshı, erkinliklerin bekkemlewshi hám kepillewshi, sonday-aq, jámiyetlik struktura tiykarların, basqarıw forması hám mámleketlik dúzim tiykarın, olardıń wákillikleri hám óz-ara qatnasıqların belgileytuǵın tiykarǵı hújjet esaplanadı.
Sońǵı jılları elimizde mámleket hám jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarında túpkilikli reformalar ámelge asırılmaqta. Usı reformalardıń tiykarǵı maqseti – bul xalqımız ushın abadan hám múnásip turmıs sharayatların jaratıp beriwden ibarat. Bunday nátiyjelerge erisiw ushın, álbette birinshi gezekte Konstituciyamız xızmet etedi. Sol sebepli, búgingi hám erteńgi keleshekti belgileytuǵın Tiykarǵı Nızamdı jetilistiriw zárúr. Bul óz gezeginde konstituciyalıq reformalar menen ámelge asırıladı. Haqıyqatında da, házirgi waqıtta Konstituciyanıń búgingi turmıs talaplarına say halda onı jańalaw kerekligi óz tastıyıǵın tappaqta.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlis palatalarınıń ѳtken májilislerinde “Ózbekstan Respublikası Konstituciyası haqqında”ǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq nızam joybarı qabıl etildi.
Jańalanıp atırǵan Konstituciya joybarın islep shıǵıwda keń jámiyetshilik, siyasiy partiyalar, jámiyetlik shólkemler, ekspertler hám alımlar belsene qatnastı. Ulıwmaxalıqlıq dodalawlardan 220 mıńnan aslam usınıslar kelip túsken bolsa, olardıń hár tórtewinen birewi joybardan orın alǵan. Ulıwmaxalıqlıq dodalawlar tiykarında, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń statyaları ámeldegi 128 den 155 ke, onıń normaları 275 ten 434 ke, insan huqıq hám erkinliklerine tiyisli normalar úsh esege arttı. Ámeldegi Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń teksti 65 payızǵa jańalanbaqta.
Húrmetli Prezidentimiz Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 29 jıllıǵına baǵıshlanǵan saltanatlı májiliste: “Házirgi kúnde Ózbekstan sociallıq mámleket hám ádil jámiyetke qaray umtılmaqta. Sol sebepli “Jańa Ózbekstan - sociallıq mámleket”, degen principti konstituciyalıq norma tiykarında bekkemlewdiń waqtı-saatı keldi” degen edi.
Sonday-aq, “Jańa Ózbekstannıń 2022-2026-jıllarǵa baǵdarlanǵan rawajlanıw strategiyası”nıń IV babında “Ádil sociallıq siyasat júrgiziw, insan kapitalın rawajlandırıw” máselesine ayrıqsha itibar qaratılǵan. Usı strategiyanıń 43 maqseti tikkeley, hár bir puqara ushın múnásip sharayat jaratıw hám turmıs dárejesin turaqlı kóterip barıwǵa xızmet etedi.
Usınılıp atırǵan Nızam joybarına muwapıq Ózbekstan mámleketiniń siyasiy-huqıqıy statusına jańa “huqıqıy mámleket”, “sociallıq mámleket” túsinikleri qosımsha etilmekte.
Huqıqıy mámleket – bul demokratiyalıq principler tiykarında qabıl etilgen nızamlar aldında hámme teń hám esaplı bolıwı, nızamlardıń pútkil mámleket aymaǵındaǵı ústinligi, hákimiyatlar wákillikleriniń bóliniwi, shaxs hám mámlekettiń óz-ara juwapkershiligi, insan huqıqları hám erkinlikleriniń qorǵalıwına aytıladı.
Usınılıp atırǵan nızam joybarında insan huqıq hám erkinliklerin támiyinlew mámlekettiń eń joqarı maqseti etip belgilenbekte. Insan huqıqlarına tiyisli normalar 3 eseden artpaqta.
Insan huqıq hám erkinlikleri nızamlarımızdıń hár bir ministrlik hám mákeme jumısınıń mazmunına aylanıwı qatań talap etip belgilenbekte. Nızamlardaǵı anıqsızlıqlar insan paydasına sheshiliwi shárt hám zárúr.
Ádil sudlawdı ámelge asırıwda “Xabeas korpus” institutı jáne de keńeytilmekte. Shaxstıń huqıq hám erkinliklerin sheklew menen baylanıslı barlıq háreketlerge tek ǵana sud qararı tiykarında jol qoyılıwı, sonıń menen birge, shaxstıń sudlanǵanlıǵı hám bunnan kelip shıǵatuǵın huqıqıy aqıbetler onıń tuwısqanları huqıqların sheklew ushın tiykar bolıwı múmkin emes ekenligi sıyaqlı shaxstıń jeke huqıq hám erkinliklerin qorǵawǵa qaratılǵan nızamlı máplerin támiyinlewshi bir qansha normalar bekkemlenbekte.
Bárshemizge belgili, Insan huqıqları dúnya júzilik deklaraciyasınıń 25-statyasında “Hár bir insan ѳziniń hámde shańaraǵınıń salamatlıǵı hám abadanlıǵın támiyinlew ushın zárúrli bolǵan turmıs dárejesine iye bolıwı, atap aytqanda kiyim-kenshek, azık-awqat, medicinalıq xızmet hám zárúr bolǵan sociallıq xızmetke iye bolıwǵa hámde jumıssızlıq, nawqaslıq, nágiranlıq, qartayǵanlıq yaki oǵan baylanıslı bolmaǵan sharayatlarǵa kѳre tirishilik ushın qárejet bolmay qalǵan basqa jaǵdaylarda támiynleniw huqıqına iye” ekenligi belgilengen. Usıǵan tiykar, sociallıq qorǵawǵa mútáj qatlamǵa járdem beriw hámde hár bir shaxstıń turmıs sapası hám dárejesin asırıwǵa qaratılǵan normalar Tiykarǵı nızam joybarında orın alǵan.
Sociallıq mámleket – bul mámlekettiń konstituciyalıq huqıqıy statusı boyınsha sapasın táriyplew bolıp, jámiyet turmısınıń sociallıq, ekonomikalıq hám basqa da tarawlardı tártipke salıw boyınsha mámlekettiń belsendi xızmeti arqalı barlıq insanlardı sociallıq jaqtan támiyinlewshi zamanagóy rawajlanǵan mámlekettiń ayrıqsha túri bolıp tabıladı. Sociallıq mámleket jámiyettiń máplerine xızmet etedi, ondaǵı sociallıq ayırmashılıqlardı kemeytiwge umtıladı. Yaǵnıy bunday mámleket, insanlarǵa qáwipsiz miynet sharayatın jaratıw, jumıssızlıqtan qorǵanıw, kepillengen sapalı bilimlendiriw hám medicinalıq járdem kórsetiw, múnásip turmıs keshiriwi ushın jeterli is haqı ajıratıw, bántligin támiyinlew, kámbaǵallıqtı qısqartıw, sonday-aq, shańaraqlar, balalar, hayal-qızlar, kekseler, mayıplıǵı bar shaxslardı hár tárepleme qollap-quwatlawda sociallıq mámlekettiń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı.
Ózbekstan – sociallıq mámleket dep belgileniwi, bul – insanǵa itibar hám ǵamqorlıq, degeni. Mámlekettiń sociallıq tarawdaǵı minnetlemeleri menen baylanıslı Konstituciyadaǵı normalar 3 esege kóbeytilmekte.
Búgingi kúni mámleketimizde “Temir dápter”, “Hayallar dápteri” hám “Jaslar dápteri” sıyaqlı sociallıq qorǵawdıń hesh bir mámlekette ushıraspaytuǵın kepillengen sisteması jaratıldı. Mámleketimizdegi puqaralardıń búgingi hám erteńgi turmısı menen biypárwa emesliginiń ayqın dáliyli bolıp tabıladı.
Sonday-aq, ótken jılı mámleketimizde 50 mıń shańaraq ushın jańa kvartiralar alıwǵa sharayat jaratıp berilgen. Bıyılǵı jılı 90 mıń shańaraqtı turaq-jaylı etiw shegi alınǵan. Jaqın 2-3 jılda bul kórsetkishti 200 mıńǵa jetkeriw ústinde islenip atır.
Usınılıp atırǵan nızam joybarına tiykar, Konstituciyalıq huqıq hám erkinlikler keńeytilmekte. Mısalı, densawlıqtı saqlaw, ekologiyalıq huqıqlar, joqarı bilimlendiriw, biypul yuridikalıq járdem alıw, turaq-jayǵa iye bolıw, qolaylı miynet sharayatlarında jumıs islew, dem alıw, mámleket esabınan medicinalıq járdem beriw sıyaqlı huqıqlarınıń kirgiziliwi puqaralardıń ekonomikalıq hám sociallıq huqıqların jáne de kúsheytedi. Bul óz gezeginde sociallıq mámleketke tán norma bolıp tabıladı.
Juwmaqlap aytqanda, jámiyet rawajlanıp barǵan sayın insanlardıń Tiykarǵı nızamǵa degen mútájligi artıp bara beredi. Sebebi, Tiykarǵı nızam erkinlik kepili bolıp esaplanadı. Basqasha aytqanda, nızamǵa muwapıq háreket etken insan birewdiń máplerine zıyan jetkermey turıp óz maqsetine erisedi. Sol sebepli hár qanday qatnasta tiykarǵı nızamǵa muwapıq háreket etiw úlken áhmiyetke iye.
Hárqanday mámlekette jámiyetti basqarıw tek Konstituciya hám usı tiykarda qabıl etilgen nızamlar arqalı ámelge asırıladı. Sonlıqtan, Konstituciya xalqımızdı keleshekke baǵdarlawshı, birlestiriwshi, awızbirshiligin hám doslıǵın bekkemlewshi, miynetke jámlestiriwshi, ullı dóretiwshilik islerge baslawshı tiykarǵı nızam bolıp esaplanadı.