AYАZ QALA
8375
Ayaz qala (b.e.sh.IV–III áá.) Qaraqalpaqstannın eń kórkem estelikleriniń biri esaplanadı. Negizinde bul jerde bir emes, al Sultan Wáyis tawınıń túslik tárepindegi 100 m biyikliktegi tóbeniń átirapında birlesip turǵan úsh qorǵan bar.
Bul tóbede jaylasqan Ayaz qala-1, yaki «Samaldaǵı qorǵan» Qızıl qum shóliniń shegarasındaǵı bekinisli fortlardıń biri bolıp, ol kóshpelilerdiń shabıwılınan qorǵawdı támiynlegen. Estelik tuwrımúyeshlik formasında bolıp, onıń 10 m biyikliktegi eki qatarli diywalları qam gerbishten órilgen. Házirgi kúni de onıń diywallarında qarawıl tóbeler, sarı jaydan oq atıwshılardıń háreket etiwine jeńillik tuwdırıwshı eki yaruslı galereyalar, bir-birinen teńdey qashıqlıqta jaylasqan oq atıw ushın arnawlı orınlardı anıq kóriwge boladı. Túslik táreptegi diywalda ornalasqan qorǵannıń kirer awzı dárwaza aldındaǵı tuwrımúyeshli qurılma menen qorǵalǵan, ol da óz gezeginde tuwrımúyeshli eki qarawıl tóbe arqalı nıǵaytılǵan.
Dárwaza aldı qurılmasına kirer awızdıń arqa jaǵında aramey shrifti menen eski Xorezm tilinde bir qatarda 3 tańba hám olardıń ústinde 1 tańba túrindegi jazıw bar bolıp, bul – ustanıń, yaǵnıy qurılıstıń baslıǵınıń tamǵası esaplanadı.
Áyyemgi ápsanaǵa qaraǵanda, Xorezm patshalarınıń biri mámleket shegaralarına jawdıń sırttan topılıs jasawınan qorǵanıw ushın úlken qorǵan salıwdı qarar etipti. Hám: «Kimde-kim dushpannıń bastırıp kiriwi múshkil bolǵan úlken qorǵan salsa, soǵan óz qızımdı beremen», dep jar saldırıptı. Usı jaqlarda Ayaz degen shopan jasaytuǵın eken, ol usınday qorǵandı salmaqshı bolıptı. Bul jumıstı orınlawǵa Ayazdıń qansha waqıt sarıplaǵanı belgisiz. Biraq patsha wádesinen tayıp, qızın basqa birewge berip jiberipti, al qorǵan bolsa pitkerilmey qalıp qoyıptı. Shınında da, ápsana haqıyqatlıqqa ádewir jaqın keledi.
Ayaz qala-2 Afrigidler dáwirinde, yaǵnıy VII ásirdiń aqırı – VIII ásirdiń baslarında salınǵan bolıwı itimal. Qalanıń joybarı quramalı konfiguraciyaǵa iye. Tómenge qaray alıp baratuǵın rampa bir waqıtları qorǵannıń dárwazasınan tóbeliktiń túbindegi ájayıp úlken sarayǵa kiriwge múmkinshilik bergen. Bul saray Orta ásirlerdegi pútkil Oraylıq Aziyada eń sulıw imarat retinde táriyplengen. Onda óreleri bar úlken zallar, názik ǵana otırǵısh, saltanatlı máresimler ótkeriw maydanshası, diywaldaǵı jivopisler hám de ot ibadatxanası bolǵan. Bul jerden Afrigidler dinastiyasına tiyisli Xorezm patshalarınıń teńgeleri, sonıń ishinde Bravik patshanıń teńgeleri tawılǵan. Saray shama menen b.e. IV ásirinde salınǵan bolıp, sońın-ala izbe-iz júz bergen eki órt aqıbetinde qıyraǵan.
Ayaz qala-3 (b.e. IV–III áá.) parallelogramm formasındaǵı bekinisli iri qurılıs bolıp, hár bir tárepinde kóp sandaǵı qarawıl tóbeleri bar eki qatar diywal menen qorshalǵan. Qarawıl tóbeler tuwrımúyeshlik formasına iye. Qalanıń kirer awzı túslik táreptiń ortasında jaylasqan hám de dárwaza aldı quramalı labirint payda etiwshi buwın sıyaqlı qıysıq diywal menen qorshalǵan. Qalanıń sharbaǵı pútkilley ashıq bolıp, tek hár jer-hár jerde diywaldıń túbinde kishigirim jaylar bolǵanı shamalanadı. Qalanıń arqa-batıs múyeshinde kóp xanalı úlken jay ornalasqan. Onı atanaq tárizde kesip ótiwshi eki dáliz jaydı hár biri 10 bólmeden ibarat bolǵan tórt sektorǵa bólgen. Ayaz qala-3 Qushan imperiyası dáwirinde garnizon yaki húkimdardıń rezidenciyası hám jergilikli diyxanlar ushın pana jer sıpatında paydalanılǵan bolıwı múmkin, al eski Ayaz qala-1 de bolsa onsha kóp bolmaǵan láshkerler ornalastırılıp, ádettegi baqlaw postı sıpatında paydalanılǵan bolıwı itimal. Qorǵan diywallarınıń átirapında turaq jay qurılısları, diyxanshılıq jerleri, diywalları hám fermerlerdiń júzim baǵları bar kóp sandaǵı háwlileriniń qaldıqları tawılǵan.
Dárwaza aldı qurılmasına kirer awızdıń arqa jaǵında aramey shrifti menen eski Xorezm tilinde bir qatarda 3 tańba hám olardıń ústinde 1 tańba túrindegi jazıw bar bolıp, bul – ustanıń, yaǵnıy qurılıstıń baslıǵınıń tamǵası esaplanadı.
Áyyemgi ápsanaǵa qaraǵanda, Xorezm patshalarınıń biri mámleket shegaralarına jawdıń sırttan topılıs jasawınan qorǵanıw ushın úlken qorǵan salıwdı qarar etipti. Hám: «Kimde-kim dushpannıń bastırıp kiriwi múshkil bolǵan úlken qorǵan salsa, soǵan óz qızımdı beremen», dep jar saldırıptı. Usı jaqlarda Ayaz degen shopan jasaytuǵın eken, ol usınday qorǵandı salmaqshı bolıptı. Bul jumıstı orınlawǵa Ayazdıń qansha waqıt sarıplaǵanı belgisiz. Biraq patsha wádesinen tayıp, qızın basqa birewge berip jiberipti, al qorǵan bolsa pitkerilmey qalıp qoyıptı. Shınında da, ápsana haqıyqatlıqqa ádewir jaqın keledi.
Ayaz qala-2 Afrigidler dáwirinde, yaǵnıy VII ásirdiń aqırı – VIII ásirdiń baslarında salınǵan bolıwı itimal. Qalanıń joybarı quramalı konfiguraciyaǵa iye. Tómenge qaray alıp baratuǵın rampa bir waqıtları qorǵannıń dárwazasınan tóbeliktiń túbindegi ájayıp úlken sarayǵa kiriwge múmkinshilik bergen. Bul saray Orta ásirlerdegi pútkil Oraylıq Aziyada eń sulıw imarat retinde táriyplengen. Onda óreleri bar úlken zallar, názik ǵana otırǵısh, saltanatlı máresimler ótkeriw maydanshası, diywaldaǵı jivopisler hám de ot ibadatxanası bolǵan. Bul jerden Afrigidler dinastiyasına tiyisli Xorezm patshalarınıń teńgeleri, sonıń ishinde Bravik patshanıń teńgeleri tawılǵan. Saray shama menen b.e. IV ásirinde salınǵan bolıp, sońın-ala izbe-iz júz bergen eki órt aqıbetinde qıyraǵan.
Ayaz qala-3 (b.e. IV–III áá.) parallelogramm formasındaǵı bekinisli iri qurılıs bolıp, hár bir tárepinde kóp sandaǵı qarawıl tóbeleri bar eki qatar diywal menen qorshalǵan. Qarawıl tóbeler tuwrımúyeshlik formasına iye. Qalanıń kirer awzı túslik táreptiń ortasında jaylasqan hám de dárwaza aldı quramalı labirint payda etiwshi buwın sıyaqlı qıysıq diywal menen qorshalǵan. Qalanıń sharbaǵı pútkilley ashıq bolıp, tek hár jer-hár jerde diywaldıń túbinde kishigirim jaylar bolǵanı shamalanadı. Qalanıń arqa-batıs múyeshinde kóp xanalı úlken jay ornalasqan. Onı atanaq tárizde kesip ótiwshi eki dáliz jaydı hár biri 10 bólmeden ibarat bolǵan tórt sektorǵa bólgen. Ayaz qala-3 Qushan imperiyası dáwirinde garnizon yaki húkimdardıń rezidenciyası hám jergilikli diyxanlar ushın pana jer sıpatında paydalanılǵan bolıwı múmkin, al eski Ayaz qala-1 de bolsa onsha kóp bolmaǵan láshkerler ornalastırılıp, ádettegi baqlaw postı sıpatında paydalanılǵan bolıwı itimal. Qorǵan diywallarınıń átirapında turaq jay qurılısları, diyxanshılıq jerleri, diywalları hám fermerlerdiń júzim baǵları bar kóp sandaǵı háwlileriniń qaldıqları tawılǵan.