MAYÍPLÍǴÍ BOLǴAN ShAXSLARDÍŃ HUQÍQLARÍ HAQQÍNDA
QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNÍŃ NÍZAMÍ MAYÍPLÍǴÍ BOLǴAN ShAXSLARDÍŃ HUQÍQLARÍ HaQQÍNDA
I bap. Ulıwma rejeler
1-statya. Usı Nızamnıń maqseti Usı Nızamnıń maqseti mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıwdan ibarat. 2-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıq Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıq usı Nızam hám basqa da nızamshılıq hújjetlerinen ibarat. Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq shártnamasında mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası nızamshılıǵında názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıqaralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. 3-statya. Tiykarǵı túsinikler Usı Nızamda tómendegi tiykarǵı túsinikler qollanıladı: mayıplıq belgisine bola kemsitiw – maqseti yamasa nátiyjesi siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, puqaralıq tarawda yamasa basqa da tarawda ózgeler menen mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń teń huqıq hám erkinliklerin tán alıw yamasa júzege shıǵarıwdı biykar etiwden ibarat bolǵan, mayıplıq sebepli hár qanday ajıratıp qoyıw, shıǵarıp taslaw, shetletiw, sheklew; mayıplıǵı bolǵan balalar (bala) – turaqlı fizikalıq, aqılıy, sensorlıq (seziw) yamasa ruwxıy nuqsanları sebepli ómirdegi háreketi sheklengenligine baylanıslı mámleket hám jámiyet tárepinen sociallıq járdem kórsetiliwine hámde óz huqıqları hám nızamlı mápleriniń qorǵalıwına mútáj bolǵan on segiz jasqa shekemgi shaxslar; mayıplıǵı bolǵan shaxs – sociallıq járdem hám qorǵawǵa, jámiyet hám mámlekettiń siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq turmısında basqalar menen birge teń tolıq hám nátiyjeli qatnasıwı ushın sharayatlar jaratılıwına mútáj, turaqlı fizikalıq, aqılıy, sensorlıq (seziw) yamasa ruwxıy nuqsanları bolǵan shaxs; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı sociallıq qorǵaw – ómirdegi háreketine baylanıslı sheklewlerdi jeńip ótiw, olardıń ornın qaplaw (kompensaciya etiw) ushın mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sharayatlardı támiyinleytuǵın hámde olarǵa jámiyet hám mámleket turmısında qatnasıwdıń basqa puqaralar menen teń imkaniyatlardı jaratıwǵa qaratılǵan, mámleket tárepinen kepillengen ekonomikalıq, sociallıq hám huqıqıy ilajlardıń sisteması; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri – mayıplıǵı bolǵan shaxslar tárepinen mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw, olardıń jámiyet hám mámleket turmısında basqa puqaralar menen teńdey qatnasıw imkaniyatların támiyinlew maqsetinde dúzilgen mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler; protez-ortopediya úskeneleri – joq bolǵan ayaq-qollardıń yamasa deneniń basqa da músheleriniń ornın basıw ushın mólsherlengen, organizmniń buzılǵan yamasa joǵalǵan funkciyaların kompensaciya etiwshi úskeneler; surdoawdarma – qanday da bir tilden daktil álipbesi járdeminde hám (yamasa) ım-ishara tilinde awdarmalaw usılı; surdotexnika quralları – esitiwdegi nuqsanlardı dúzetiw hám kompensaciya etiw ushın texnikalıq qurallar, sonıń ishinde baylanıstı hám málimleme uzatıwdı kúsheytiwshi qurallar; medicinalıq-sociallıq ekspertiza – tekseriwden ótkerilip atırǵan shaxstıń klinikalıq-funkcionallıq, sociallıq, kásiplik-miynet hám psixologiyalıq maǵlıwmatların kompleksli bahalaw tiykarında onıń densawlıǵınıń tómenlegenligi dárejesin hám organizminiń funkciyaları turaqlı buzılǵanlıǵı sebepli ómirdegi háreketiniń sheklengenligi dárejesin, mayıplıq toparın, mayıplıqtıń baslanıw sebebi hámde waqtın anıqlaw, sonday-aq shaxs ushın densawlıǵınıń jaǵdayına qaray múmkin bolǵan miynet etiw túrleri hám zárúrli miynet sharayatları, ózgelerdiń kútimine, sanatoriy-kurortta emleniwdiń tiyisli túrlerine hámde sociallıq qorǵawǵa bolǵan mútájligi haqqında usınıslar beriw; tiflotexnika quralları – mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń kóriwindegi nuqsanı nátiyjesinde joytılǵan imkaniyatların tiklew hám kompensaciya etiwge qaratılǵan qurallar; shaxstıń ómirdegi háreketiniń sheklengenligi – shaxstıń ózine-ózi xızmet etiw, háreketleniw, joldı taba alıw, baylanısıw, óz minez-qulqın baqlaw, sonday-aq oqıw hám jumıs penen shuǵıllanıw qábiletin yamasa imkaniyatın tolıq yamasa bir bólegin joǵaltqanlıǵı. 4-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewdiń tiykarǵı principleri Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewdiń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń qádir-qımbatın, olardıń ǵárezsizligin, tańlaw erkinligin húrmet etiw; mayıplıq belgisine bola kemsitiliwge jol qoymaw; insannıń huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwdaǵı imkaniyatlardıń teńligi; mayıplıǵı bolǵan balalardıń rawajlanıp atırǵan qábiletin hám óz individuallıǵın saqlap qalıw huqıqın húrmet etiw; obektler hám xızmetlerdiń qolaylıǵı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jámiyet hám mámlekettiń turmısına tartıw. 5-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń qádir-qımbatın, olardıń ǵárezsizligin, tańlaw erkinligin húrmet etiw principi Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń qádir-qımbatın, olardıń ǵárezsizligin, tańlaw erkinligin húrmet etiw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń hám olardıń shańaraqlarınıń huqıq hám erkinliklerin basqa puqaralar menen teńdey qorǵaw hámde ámelge asırıw kepilliklerin belgilew arqalı támiyinlenedi. 6-statya. Mayıplıq belgisine bola kemsitiliwge jol qoymaw principi Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa qaratılǵan hár qanday ajıratıp qoyıw, shıǵarıp taslaw, shetletiw, sheklew yamasa abzal kóriw, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń obektler hám xızmetlerden paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıwdan bas tartıw qadaǵan etiledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın imkaniyatlar teńligin támiyinlewge hámde olardı jámiyet hám mámleket turmısına tartıwǵa qaratılǵan arnawlı ilajlar basqa puqaralarǵa qaratılǵan kemsitiwshi ilajlar esaplanbaydı. 7-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwdaǵı imkaniyatlar teńligi principi Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwdaǵı imkaniyatlar teńligi olar ushın obektler hámde xızmetlerden, sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy tarawlardan, densawlıqtı saqlawdan, bilimlendiriwden, jumısqa ornalasıwdan, sonday-aq málimlemeden hám baylanıs qurallarınan paydalanıw kepilliklerin jaratıwǵa hámde olardan teńdey paydalanıw imkaniyatların beriwge baylanıslı ilajlardı ámelge asırıw jolı menen támiyinlenedi. 8-statya. Mayıplıǵı bolǵan balalardıń rawajlanıp atırǵan qábiletin hám óz individuallıǵın saqlap qalıw huqıqın húrmet etiw principi Mayıplıǵı bolǵan balalar basqa balalar menen teńdey insannıń barlıq huqıq hám erkinliklerinen tolıq kólemde paydalanadı. Mayıplıǵı bolǵan balalardı hár tárepleme hám únles rawajlandırıw, olardıń sociallıq belsendiligine, miynetke bolǵan qızıǵıwshılıǵına kómeklesiw, bilimge, ilimge, texnikaǵa, kórkem-óner hám sportqa tartıw maqsetinde mayıplıǵı bolǵan balalardıń mápleriniń ústinligi olarǵa qaratılǵan barlıq háreketlerde áhmiyetli esaplanadı. 9-statya. Obektler hám xızmetlerdiń qolaylıǵı principi Obektler hám xızmetlerdiń qolaylıǵı mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń imaratlardan, qurılmalardan, transporttan, málimlemeden hám baylanıs qurallarınan, sonıń ishinde málimleme-kommunikaciya texnologiyaları hám sistemalarınan, sonday-aq basqa da obektlerden hám xalıqqa kórsetiletuǵın xızmetlerden ózge puqaralar menen teńdey paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıw jolı menen támiyinlenedi. Qalalardı, basqa da elatlı punktlerdi jobalastırıwǵa hám qurıwǵa, turaq jay hám rekreaciya zonaların qáliplestiriwge, jańa qurılıs ushın mólsherlengen joybar sheshimlerin islep shıǵıwǵa, imaratlardı, qurılmalardı hám olardıń komplekslerin rekonstrukciyalawǵa, sonday-aq ulıwma paydalanıwdaǵı transport quralların, málimlemeni hámde baylanıs quralların islep shıǵıwǵa hám islep shıǵarıwǵa usı obektlerdi mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń olardan tosqınlıqsız paydalanıwı ushın beyimlestirmesten jol qoyılmaydı. 10-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jámiyet hám mámleket turmısına tartıw principi Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jámiyet hám mámleket turmısına tartıw olardıń sociallıq-siyasiy turmısta qatnasıwın hár tárepleme xoshametlew hámde sheklewlerdiń hár qanday formalarına jol qoymaw arqalı ámelge asırıladı. Mámleketlik uyımlar mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jámiyetlik hám mámleketlik turmısqa tartıwdı támiyinlewge baylanıslı ilajlardı ámelge asıradı.II bap. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawın tártipke salıw
11-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń kemsitiliwine jol qoymaw boyınsha kompleksli ilajlar kóriw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń abıroyı hám qádir-qımbatın qorǵaw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları hám imkaniyatlarınıń teńligin basqa puqaralar menen teńdey támiyinlew; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jámiyet hám mámleket turmısına tartıw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları hám qádir-qımbatın húrmet etiw máseleleri boyınsha jámiyette ruwxıy-tárbiyalıq jumıslardı shólkemlestiriw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqqa ámel etiliwin támiyinlew; mámleketlik uyımlardıń hám olardaǵı lawazımlı shaxslardıń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları, erkinlikleri hámde nızamlı máplerin qorǵawǵa baylanıslı jumısınıń ashıq-aydınlıǵın hám járiyalılıǵın támiyinlew; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń inklyuziv bilim (mektepke shekemgi, mektepten tısqarı, ulıwma orta, orta arnawlı, professional, joqarı hám joqarı oqıw ornınan keyingi bilimlendiriw) alıw imkaniyatın támiyinlew; mámleketlik uyımlar hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler arasında mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı birge islesiwdi rawajlandırıw. 12-statya. Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı wákillikleri Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqtıń orınlanıwın támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw, sociallıq qorǵaw hám olardıń huqıqların támiyinlewge baylanıslı aymaqlıq baǵdarlamalardı qáliplestiredi, tastıyıqlaydı hámde ámelge asıradı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw ushın jumıs orınlarınıń eń kem sanın belgileydi. Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi nızamshılıqqa muwapıq basqa da wákilliklerdi ámelge asırıwı múmkin. 13-statya. Mámleketlik basqarıw uyımlarınıń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı wákillikleri Mámleketlik basqarıw uyımları óz wákillikleri sheńberinde: mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw, sociallıq qorǵaw hám olardıń huqıqların támiyinlewge baylanıslı mámleketlik hám aymaqlıq baǵdarlamalardı ámelge asıradı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqtıń orınlanıwın támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı medicinalıq, kásiplik hám sociallıq reabilitaciyalaw tarawında ilimiy izertlewler ótkeriliwin hámde qánigeler tayarlanıwın shólkemlestiredi; ózgelerdiń kútimine hám járdemine mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq xızmet kórsetiw boyınsha stacionar mákemelerdiń tarmaǵın rawajlandırıwǵa baylanıslı ilajlar kóredi; reabilitaciya, ilimiy-óndirislik oraylardı, mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq xızmet kórsetiwshi stacionar mákemelerdi, qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerin hámde sanatoriy-kurort mákemelerin, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq-turmıslıq xızmetler kórsetiwshi shólkemlerdi shólkemlestiredi; mámleketlik densawlıqtı saqlaw sistemasınıń ambulatoriya hám stacionar emlew-profilaktikalıq mákemelerinde tiklew terapiyası bólimlerin shólkemlestiredi. Mámleketlik basqarıw uyımları nızamshılıqqa muwapıq basqa da wákilliklerdi ámelge asırıwı múmkin. 14-statya. Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı wákillikleri Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları: tiyisli aymaqta mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqtıń orınlanıwın támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw, sociallıq qorǵaw hám olardıń huqıqların támiyinlewge baylanıslı aymaqlıq baǵdarlamalardı qáliplestiredi, tastıyıqlaydı hámde ámelge asıradı; tiyisli aymaqta mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw ushın jumıs orınlarınıń eń kem sanın belgileydi. Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları nızamshılıqqa muwapıq basqa da wákilliklerdi ámelge asırıwı múmkin. 15-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jumısların muwapıqlastırıwshı aymaqlıq keńes Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızam hújjetleriniń orınlanıwın támiyinlewshi mámleketlik uyımlardıń jumısın muwapıqlastırıw hám usı Nızam qaǵıydalarınıń orınlanıwın támiyinlewge qaratılǵan kelisilgen ilajlardı islep shıǵıw ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi tárepinen Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jumısların muwapıqlastırıwshı aymaqlıq keńes (bunnan keyin tekstte Aymaqlıq keńes dep júrgiziledi) shólkemlestiriledi. Aymaqlıq keńes quramına mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızam hújjetleriniń orınlanıwın támiyinlew óz wákilligine kiretuǵın ministrlikler, mákemeler hám shólkemlerdiń wákilleri, sonday-aq mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler, sonıń ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri wákilleri kirgiziledi. Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi Baslıǵınıń orınbasarlarınan biri Aymaqlıq keńes baslıǵı bolıp tabıladı. Aymaqlıq keńestiń májilisleri zárúrlikke qarap, biraq yarım jılda keminde bir márte baslıq tárepinen shaqırıladı. Aymaqlıq keńes haqqındaǵı reje hám onıń quramı Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi tárepinen tastıyıqlanadı. 16-statya. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımlarınıń hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewge qatnasıwı Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewge kómeklesedi. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewge baylanıslı jumıslardı ámelge asırıw waqtında mámleketten hám belgilengen tártipte xalıqaralıq shólkemlerden huqıqıy, metodikalıq, shólkemlestiriw hámde finanslıq járdem alıwı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı sociallıq qorǵaw menen baylanıslı mashqalalardı sheshiwde, sonday-aq tiyisli ilajlardı qarjılandırıwda qatnasıwı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń basqa puqaralar menen teńdey imaratlardan, qurılmalardan, transporttan, málimlemeden hám baylanıs qurallarınan, sonıń ishinde málimleme-kommunikaciya texnologiyaları hámde sistemalarınan, sonday-aq basqa da obektlerden hám xalıqqa kórsetiletuǵın xızmetlerden paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıwda qatnasıwı múmkin; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqqa ámel etiliwi ústinen jámiyetlik qadaǵalawdı ámelge asıradı. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlewge baylanıslı basqa da ilajlarda qatnasıwı múmkin. 17-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı mámleketlik siyasattı qáliplestiriwde: mámleketlik hám xojalıq basqarıw uyımlarına, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarına mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları hámde nızamlı máplerin támiyinlew boyınsha usınıslar kirgiziw; mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa tiyisli sociallıq xızmet túrlerin usınıw nátiyjeliligin bahalawda qatnasıw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew máseleleri boyınsha islep shıǵılıp atırǵan normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń joybarlarına usınıslar kirgiziw; Aymaqlıq keńes jumısında hám májilislerinde qatnasıw; wákillikli mámleketlik uyımlar menen birgelikte sport, ruwxıy hám mádeniy-ǵalabalıq ilajlardı shólkemlestiriw jolı menen qatnasıwǵa haqılı bolıp tabıladı. Mámleketlik hám xojalıq basqarıw uyımları, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń máplerine baylanıslı qararlardı tayarlaw hámde qabıllawda mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri hám olardıń wákillikli wákilleri menen birge islesedi. Yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespelerine materiallıq-texnikalıq hámde finanslıq járdem kórsetiwi múmkin.III bap. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyet hám mámleket turmısında tolıq huqıqlı túrde qatnasıwı ushın qolaylı sharayatlar jaratıw
18-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń teńligin támiyinlew hám kemsitiliwine jol qoymaw Mayıplıq belgisi boyınsha hár qanday kemsitiw qadaǵan etiledi. Teń imkaniyatlardı támiyinlew hám mayıplıq belgisine bola kemsitiliwine jol qoymaw ushın mámleketlik uyımlar mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń obektler hámde xızmetlerden, sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy tarawlardan, densawlıqtı saqlawdan, bilimlendiriwden, jumısqa ornalasıwdan, sonday-aq málimlemeden hám baylanıs qurallarınan teńdey paydalanıw imkaniyatların támiyinlewge baylanıslı ilajlardı ámelge asıradı. Mámleket kemsitiliwdiń barlıq formalarınan mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqıy tárepten teńdey hám nátiyjeli qorǵalıwın kepilleydi. Mámleket insannıń tiykarǵı huqıqları hám erkinliklerinen paydalanıw imkaniyatın beriwde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń kemsitiliwine jol qoymaw ilajların kóredi. 19-statya. Jeke turmısqa qol qatılmaslıq huqıqı Mayıplıǵı bolǵan shaxslar nızamshılıqta názerde tutılǵan tártipte qol qatıwdan qorǵalıwı, óziniń jeke turmısı, shańaraǵı, turaq jayı yamasa hújjetleriniń qol qatılmaslıǵı, abırayı hám qádir-qımbatınıń qorǵalıwı huqıqına iye. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxstıń shaxsı, densawlıǵınıń jaǵdayı haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵın támiyinlew ilajların kóredi. 20-statya. Shańaraqqa hám shańaraq ortalıǵına bolǵan huqıq Mámleket mayıplıǵı bolǵan balalardıń shańaraqqa hám shańaraq ortalıǵına bolǵan huqıqların támiyinlew, qánigelestirilgen mákemelerge ornalastırılatuǵın mayıplıǵı bolǵan balalardıń sanın qısqartıw, olardıń shańaraqlıq sharayatlarda hám mayıplıǵı bolǵan balalardı ornalastırıwdıń basqa formaları sheńberinde tuwısqanlarına qosıw esabınan alternativ kútim etiliwin támiyinlew ilajların kóredi. Mámleket mayıplıǵı bolǵan balalardı baǵıp atırǵan shańaraqlarǵa materiallıq, másláhát beriw hám basqasha tárizde járdem beredi hámde olardı qollap-quwatlaydı. 21-statya. Puqaralıq hám erkin háreketleniw huqıqı Mayıplıǵı bolǵan shaxslar basqa puqaralar menen teńdey puqaralıqtı alıw hám ózgertiw, sonday-aq Ózbekstan Respublikası aymaǵı boylap erkin háreketleniw, Ózbekstan Respublikasına kiriw hám Ózbekstan Respublikasınan shıǵıp ketiw huqıqına iye, Ózbekstan Respublikası puqaraları ushın nızamshılıqta belgilengen sheklewler buǵan kirmeydi. Mámleketlik hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler, sonıń ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri mayıplıǵı bolǵan shaxslardı olardıń jası, jınısı hám mayıplıq formasın, sonday-aq jeke zárúrliklerin inabatqa alıwshı qollap-quwatlaw hámde xızmetler kórsetiw baǵdarlamaları hám qolaylıǵı haqqında xabardar etedi. 22-statya. Turaq jayǵa bolǵan huqıq Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa turaq jay qurılısı boyınsha mámleketlik baǵdarlamalardan hám arnawlı baǵdarlamalardan paydalanıw imkaniyatın támiyinleydi. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa hám mayıplıǵı bolǵan shaxs jasawshı shańaraqlarǵa turaq jaydı qolaylı bahalar boyınsha alıw ushın zárúrli sharayatlar hámde imkaniyatlardı támiyinleydi. Turaq jayǵa yamasa turaq jayınıń sharayatların jaqsılawǵa mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslardı esapqa alıw jergilikli atqarıwshı hákimiyat uyımları tárepinen ámelge asırıladı. Jergilikli atqarıwshı hákimiyat uyımları tárepinen turaq jay alıwǵa yamasa turaq jayınıń sharayatların jaqsılawǵa mútáj bolǵan puqaralardı esapqa alıw dizimlerin qáliplestiriw waqtında mayıplıǵı bolǵan shaxslar hám mayıplıǵı bolǵan shaxs jasawshı shańaraqlar bólek dizimge kirgiziledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar turaq jay qurılısı boyınsha mámleketlik baǵdarlamalar hám arnawlı baǵdalamalar sheńberinde jeńilletilgen shártler tiykarında turaq jay hám jeńilletilgen ipoteka kreditin alıw huqıqına iye. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa hám mayıplıǵı bolǵan shaxs jasawshı shańaraqlarǵa jeke tártipte turaq jay qurıw, járdemshi xojalıqtı, dala háwli xojalıǵın hám baǵshılıqtı júrgiziw ushın jeńilletilgen shártler tiykarında jer uchastkaların alıw huqıqı beriledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa turaq jaydı bólistiriwde imkaniyatqa qarap, obektler hám xızmetlerdiń qolaylıǵı principine ámel etilgen halda, jumıs ornına, medicina hám reabilitaciya mákemelerine jaqın bolǵan turaq jay beriledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa mámleketlik turaq jay fondınıń kóp kvartiralı jaylarındaǵı turaq jaylar olardıń qálewine bola tómengi qabatlardan beriliwi múmkin. Joqarǵı qabatlardaǵı kvartiralarǵa iye bolǵan mayıplıǵı bolǵan shaxslar bos turaq jaylar bolǵan jaǵdayda olardı tómengi qabatlarda jaylasqan turaq jaylarǵa almastırıwǵa haqılı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa yamasa mayıplıǵı bolǵan shaxs jasawshı shańaraqlarǵa beriletuǵın turaq jaylar obektler hám xızmetlerdiń qolaylıǵı principine muwapıq bolıwı kerek. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń iyelep turǵan turaq jayları mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń erkin háreketleniwi hám paydalanıwı ushın arnawlı qurallar hámde úskeneler menen támiyinlengen bolıwı kerek. Usı turaq jaylardı úskenelew jergilikli atqarıwshı hákimiyat uyımları tárepinen ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar jeńilletilgen shártler tiykarında sociallıq turaq jay alıw huqıqına iye. 23-statya. Sociallıq infrastruktura obektlerin mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájliklerine ámel etken halda joybarlaw, qurıw hám rekonstrukciyalaw Mámleketlik basqarıw uyımları, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları hám shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń, sonıń ishinde otırǵıshlı arbashalardan hámde jetekleytuǵın iytlerden paydalanıwshı shaxslardıń barlıq sociallıq infrastruktura obektlerine (turaq jaylarǵa, jámiyetlik hám óndiris imaratları hám qurılmalarǵa, densawlıqtı saqlaw hám sport obektlerine, mádeniy-tamasha mákemelerine hám basqa da mákemelerge) tosqınlıqsız kiriwi ushın sharayatlar jaratıwı shárt. Shólkemlestiriw-huqıqıy túrine qaramastan, jámiyetlik imaratlardı hámde qurılmalardı joybarlaw, qurıw hám rekonstrukciyalaw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájlikleri inabatqa alınǵan halda ámelge asırılıwı kerek. Jámiyetlik imaratlar hámde qurılmalardı joybarlaw, qurıw hám rekonstrukciyalaw waqtında mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń paydalanıwı ushın avtotransport qoyıw orınların qolaylı sharayatta hámde ólshemde qurıw boyınsha ilajlar názerde tutılıwı kerek. Turaq jaylar hám sociallıq infrastruktura obektlerinde liftlerdi satıp alıw hámde ornatıw waqtında, shólkemlestiriw-huqıqıy túrine qaramastan, tiyisli shólkemler liftlerdiń mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń barlıq kategoriyaları ushın qolaylı bolıwın hám olardan paydalanıw imkaniyatın támiyinlewi shárt. Sociallıq-turmıslıq hám mádeniy maqsetlerge mólsherlengen qurılıs obektlerin hámde rekonstrukciya etilip atırǵan obektlerdi paydalanıwǵa qabıllaw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń wákilleri mámleketlik qabıllaw komissiyası quramına kirgizilgen halda ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń obektler hám xızmetlerden paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıw qurılıs joybarlarınıń májbúriy bólegi bolıp tabıladı. Imaratlardı, qurılmalardı hám olardıń komplekslerin qurıw hámde rekonstrukciyalawǵa baylanıslı normalar hám qaǵıydalar mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń pikir-usınısların esapqa alǵan halda islep shıǵılıwı tiyis. 24-statya. Transport qurallarınıń hám jol infrastrukturasınıń qolaylıǵı Transport qurallarınıń hám jol infrastrukturasınıń qolaylıǵı xalıqqa transport xızmetin kórsetiwshi shólkemler (shólkemlestiriw-huqıqıy túrine qaramastan) tárepinen mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń qatnasıwında: mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa qolaylıq jaratıw ushın jámiyetlik transporttıń arnawlı qurallar menen úskeneleniwin, sonıń ishinde ayrıqsha orınlardıń úskeneleniwin, esitiw qábileti tómen bolǵanlar ushın málimleme tablolarınıń ornatılıwın hámde bándirgilerdiń dawıslı tárizde járiyalanıwın; qalalıq hám awıllıq jámiyetlik transportı qurallarınıń jónelisleri hámde kórsetkishleri keskin parıqlanıwshı reńdegi iri háripler menen súwretleniwin; jolawshı poezdlarınıń vagonları arnawlı orınlar menen hám perronlar, sonday-aq temirjol vokzalları arnawlı mexanikalıq panduslar menen úskeneleniwin; toqtaw maydanshaların qala qurılısı normaları hám qaǵıydaların esapqa alǵan halda úskenelew, sonıń ishinde olarǵa panduslar hám tutqıshlar ornatıw, transport quralınıń kiriw qapıları aldındaǵı maydanshalarda taktil qaplamalarınan paydalanıw, sonday-aq elektron málimleme tabloların ornatıw; piyadalar ótiw orınları hám kóshe kesilispelerin, kósheler hámde ulıwma paydalanıwdaǵı jollardı mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájliklerine qaray beyimlestiriw; kesilispelerde dawıslı hám vizual signalizaciya sistemaların ornatıw; aeroportlarda hám aerovokzallarda, iri temir jol stanciyalarında mayıplıǵı bolǵan shaxslardı transport qurallarına shekem gúzetip barıw; mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın arnawlı kútiw orınların úskenelew jolı menen támiyinlenedi. Jergilikli transport quralların islep shıǵıw hám islep shıǵarıw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájlikleri inabatqa alınǵan halda ámelge asırılıwı kerek. 25-statya. Miymanxana xanalarınıń qolaylıǵı Miymanxanalardıń múlkdarları ulıwma xanalar fondınıń keminde bir xanasın otırǵıshlı arbashadan paydalanatuǵın mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın qolaylı túrde úskenelewi, sonday-aq esitiw hám kóriw boyınsha mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń tiyisli mútájliklerine muwapıq daǵazalar ushın displeyler hámde dawıslı qurılmalardıń ornatılıwın támiyinlewi shárt. 26-statya. Málimlemeden paydalanıw Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa málimleme alıw huqıqları ámelge asırılıwın kepilleydi hámde mayıplıǵı bolǵan shaxslardı hámme ushın mólsherlengen, qolaylı formatlardaǵı hám mayıplıqtıń hár qıylı formaları esapqa alınǵan texnologiyalardan paydalanǵan halda málimleme menen támiyinleydi. Mámleket adamlar arasındaǵı baylanıs quralları sıpatında ım-ishara tilinen, qatnastıń basqa da alternativalıq túrlerinen paydalanılıwına kómeklesedi. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa televiziyalıq baǵdarlamalar, filmler, teatr ilajları hám basqa da mádeniy ilajlardıń olar ushın qolaylı formatlarda bolıwın támiyinleydi. Mámleketlik telekanallarda jańalıqlar kórsetiwleriniń surdoawdarma yamasa subtitrlar menen kórsetiliwi támiyinlenedi. Mámleket kommunikaciyanıń alternativalıq formalarınan (Brayl háriplerinen hám dawıslı formalarınan) paydalanǵan halda kórkem ádebiyatlar, mektep sabaqlıqları, basqa da didaktikalıq materiallar hám oqıtıw qurallarınıń baspadan shıǵarılıwın támiyinleydi. Mámleketlik uyımlar hám shólkemler óz rásmiy veb-saytlarına jaylastırılǵan málimleme menen qolaylı tárizde tanısıw hámde xızmetlerden paydalanıw ushın mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa qosımsha imkaniyatlardı jaratıwı shárt. Mámleketlik uyımlar hám shólkemler málimleme-kommunikaciya úskeneleriniń hámde málimleme támiynatınıń mámleketlik satıp alıwlarǵa mámleketlik buyırtpanı ámelge asırıwda mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń barlıq kategoriyaları ushın qolaylı kriteriyalarǵa ámel etiliwin esapqa alıwı kerek. Mámleketlik uyımlar hám shólkemler, zárúr bolǵan jaǵdayda, usı mámleketlik uyımnıń yamasa shólkemniń wákili hám esitiwinde nuqsanları bolǵan mayıplıǵı bolǵan shaxs arasındaǵı qatnastı támiyinlew ushın ım-ishara tili awdarmashısın shártnama boyınsha jallaydı. 27-statya. Mádeniy turmısta qatnasıwǵa, dem alıwǵa hám sport penen shuǵıllanıwǵa bolǵan huqıq Mámleketlik uyımlar hám shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń materiallıq-mádeniy miyras obektlerinen, turistlik hámde sport obektlerinen hám qurılmalarınan, sonday-aq dem alıw obektlerinen paydalanıwın támiyinleydi. Teatrlar, muzeyler, kinoteatrlar, málimleme-kitapxana mákemeleri hám málimleme-resurs orayları, mádeniyat hám dem alıw baǵları mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń paydalanıwı ushın qolaylı bolıwı kerek. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń materiallıq-mádeniy miyras obektlerinen, turistlik hám sport obektleri hámde qurılmalarınan, sonday-aq shólkemniń dem alıw obektlerinen paydalanıwın támiyinlew maqsetinde, shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri qatnasıwında: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń hám olardıń shańaraqlarınıń mádeniy, sport hámde turistlik ilajlarda qatnasıwına kómeklesedi; mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler menen birgelikte mádeniy, sport hám kewilashar ilajlardıń ótkeriliwin shólkemlestiredi; mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sport penen shuǵıllanıw, sport jarısların ótkeriw hám olarda qatnasıw ushın zárúrli sharayatlar hámde imkaniyatlar jaratadı; jumısı mayıplıǵı bolǵan shaxslardı sport penen shuǵıllanıwǵa hám jámiyettiń mádeniy turmısına tartıwǵa qaratılǵan mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerge kómeklesedi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń barlıq dárejelerdegi sport ilajlarında qatnasıwın úgit-násiyatlaw hám xoshametlewde qatnasadı. Shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sport qurılmaları obektlerinen, dem alıw obektlerinen, sonday-aq turistlik obektlerden paydalanıwın, sonıń ishinde biypul tiykarda paydalanıwın támiyinlew ushın sharayatlar jaratadı. Mámleketlik múlk bolǵan sport obektleri hám qurılmalarınıń sport zalları hámde xanaları mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sport penen shuǵıllanıw ushın biypul tiykarda beriledi, buǵan nızamshılıqta názerde tutılǵan jaǵdaylar kirmeydi. Mámleket sporttıń paralimpiya túrleri boyınsha trenerler, tóreshiler hámde basqa da qánigelerdi oqıtıw hám tayarlawdı támiyinleydi. Mámleketlik uyımlar mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sport penen shuǵıllanıwı ushın sharayatlar jaratıw hám olardı sport penen shuǵıllanıwǵa qamtıp alıw menen baylanıslı baǵdarlamalardı mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler, sonıń ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri menen birgelikte hár jılı islep shıǵadı hámde ámelge asıradı. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sport penen shuǵıllanıwın materiallıq jaqtan qollap-quwatlaw sistemasın jaratadı. 28-statya. Múrájat etiw huqıqı Mayıplıǵı bolǵan shaxslar mámleketlik uyımlarǵa, shólkemlerge hám olardıń lawazımlı shaxslarına jeke tártipte yamasa jámáát bolıp múrájat etiw huqıqına iye. Mámleketlik uyımlar, shólkemler hám olardıń lawazımlı shaxsları múrájatlardı kórip shıǵıp atırǵanda Ózbekstan Respublikasınıń hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyaları hámde nızamları talaplarına ámel etiwi, usı múrájatlardıń tolıq, qalıs hám óz waqtında kórip shıǵılıwı ushın ilajlar kóriwi, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń buzılǵan huqıqları, erkinlikleri tikleniwin hámde olardıń nızamlı mápleri qorǵalıwın támiyinlew boyınsha óz wákillikleri sheńberinde ilajlar kóriwi shárt. Mámleketlik uyımlar, shólkemler hám olardıń lawazımlı shaxsları mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń múrájatlar (arzalar, shaǵımlar, usınıslar) menen kiriwi ushın tómendegiler járdeminde zárúr sharayatlardı jaratıwı shárt: shaxslar arasındaǵı qatnas quralı sıpatında ım-ishara tilin tán alıw hám qollap-quwatlaw, sonday-aq onı rawajlandırıw hámde jámiyetlik hám mámleketlik turmıstıń túrli tarawlarında qollanıw ilajların kóriw; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların qorǵaw hám ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan jaǵdaylarda surdoawdarma xızmetlerin kórsetiw; mayıplıǵı bolǵan shaxslar tárepinen óz múrájatına qol qoyıw ushın faksimil imzadan paydalanıw. Esitiwi hám sóylewi boyınsha mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa: tergew háreketlerin ámelge asırıwda yamasa jınayat, puqaralıq, hákimshilik hám ekonomikalıq isler boyınsha sud processlerinde qatnasıw waqtında; hújjetlerdi yamasa kelisimlerdi notarial tártipte rásmiylestiriwde; avtomobildi basqarıw kónlikpelerine yamasa kompyuter sawatlılıǵına oqıw waqtında; mámleketlik xızmetlerdi kórsetiw waqtında surdoawdarmashı xızmetleri kórsetiledi. Esitiwi hám sóylewi boyınsha mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa surdoawdarmashı xızmetleri nızamshılıqta názerde tutılǵan basqa da jaǵdaylarda kórsetiliwi múmkin. Mámleket hár jılı surdoawdarmashılar, surdopedagoglar, defektologlar hám logopedler tayarlanıwın támiyinleydi. 29-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxstıń faksimil imzası Mayıplıǵı bolǵan shaxstıń faksimil imzası – densawlıǵınıń jaǵdayına bola (kóriwdiń buzılıwı, qol-ayaqlardıń joqlıǵı, háreketlerdi muwapıqlastırıwdıń buzılıwı, láńlik) óz qolı menen imza qoyıw múmkinshiligine iye bolmaǵan mayıplıǵı bolǵan shaxstıń óz qolı menen qoyǵan imzası ornın basatuǵın, arnawlı tayarlanǵan shtamp (klishe). Mayıplıǵı bolǵan shaxstıń faksimil imzası mayıplıǵı bolǵan shaxs tárepinen tek ǵana, eger ol óziniń fizikalıq nuqsanları sebepli zárúrli hújjetlerge qol qoyıw waqtında óz qolı menen imza qoyıw múmkinshiligine iye bolmasa, qollanılıwı múmkin. Faksimil imza mayıplıǵı bolǵan shaxs ushın tayarlanadı hám ol tárepinen pútkil ómiri dawamında paydalanıladı. Faksimil imza joytılǵan jaǵdayda onıń dublikatı tayarlanadı. Hesh kim faksimil imzadan paydalanıwı sebepli óz puqaralıq huqıqların ámelge asırıwda shekleniwi múmkin emes. 30-statya. Jámiyettiń sanasında mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları hám qádir-qımbatına húrmetti qáliplestiriw hámde bekkemlew Mámleketlik uyımlar jámiyettiń sanasında mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları hám qádir-qımbatına húrmetti qáliplestiriw hámde bekkemlew maqsetinde: mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń belsendi sociallıq roliniń unamlı qabıl etiliwine ǵalaba xabar quralları hám baspasóz járdeminde kómeklesiwin; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń potencialın hámde jámiyet hám mámleket rawajlanıwına qosıp atırǵan úlesin úgit-násiyatlawdı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sociallıq integraciyasına imkaniyat beriwshi tımsalın unamlı hám keńpeyillik tiykarında sáwlelendiriw baǵdarındaǵı ǵalaba xabar quralların xoshametlewdi; mayıplıǵı bolǵan shaxslar tuwralı turaqlasıp qalǵan kózqaraslardı hám túsiniklerdi saplastırıw boyınsha ilajlardı ámelge asırıw; bilimlendiriwdiń barlıq basqıshlarında, sonıń ishinde balalarda gódeklik jasınan baslap mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa húrmet penen múnásibette bolıwdı tárbiyalawdı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń qádir-qımbatı hám qábileti hámde olardıń jumıs ornındaǵı hám miynet bazarındaǵı jámáátlik jetiskenliklerge qosıp atırǵan úlesiniń tán alınıwına kómeklesiwin; mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa hám olardıń huqıqlarına arnalǵan tárbiyalıq-tanıstırıw baǵdarlamaların islep shıǵıw hámde engiziwdi támiyinleydi. Mámleket hár jılı tómendegi mámleketlik buyırtpalardı jaylastıradı: jámiyette mayıplıǵı bolǵan shaxslar tuwralı turaqlasıp qalǵan kózqaraslardı hám túsiniklerdi saplastırıwǵa, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń unamlı obrazın qáliplestiriwge qaratılǵan kórkem, hújjetli filmler, spektakller tayarlanıwına baylanıslı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń potencialın hámde jámiyet hám mámleket turmısına qosatuǵın úlesin úgit-násiyatlawǵa, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń unamlı obrazın jaratıwǵa qaratılǵan sociallıq reklama málimlemesin hámde maqalalardı tayarlaw hám ǵalaba xabar qurallarında járiyalawǵa baylanıslı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar haqqındaǵı unamlı pikirlewge qaratılǵan sociallıq reklama telekanallarda, baspasózde hám basqa da ǵalaba xabar qurallarında jaylastırıladı. Huqıq hám gumanitar baǵdardaǵı joqarı bilimlendiriw mákemelerinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları boyınsha kurslar ótkeriledi hám oqıw pánleri úyretiledi.IV bap. Puqaranı mayıplıǵı bolǵan shaxs dep tabıw, mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw hám abilitaciyalaw
31-statya. Medicinalıq-sociallıq ekspertiza Puqaranı mayıplıǵı bolǵan shaxs dep tabıw – medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tárepinen, on segiz jasqa shekemgi bolǵan balalardı mayıplıǵı bolǵan shaxs dep tabıw bolsa – pediatriya medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tárepinen ámelge asırıladı. Shaxs medicinalıq-sociallıq ekspertizaǵa mámleketlik medicina mákemesi tárepinen jiberiledi, buǵan usı statyanıń úshinshi bóliminde názerde tutılǵan jaǵdaylar kirmeydi. Shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, medicinalıq mákemeler mayıplıq belgileri anıq kórinip turǵan shaxslardı klinikalıq-funkcional maǵlıwmatlardı alıwǵa baylanıslı qosımsha tekseriwlerdi ótkermesten medicinalıq-sociallıq ekspertizaǵa jiberiwge haqılı. Eger shaxs densawlıǵınıń jaǵdayına bola medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyasına barıw imkaniyatına iye bolmasa hám bul medicina mákemesiniń juwmaǵı menen tastıyıqlansa, medicinalıq-sociallıq ekspertiza úyde yamasa shaxs emleniwde bolǵan stacionarda ótkeriliwi múmkin. Medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyasınıń májilislerinde jergilikli miynet uyımlarınıń, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń, kásiplik awqamlarınıń, qamsızlandırıw shólkemleriniń hám basqa da shólkemlerdiń wákilleri, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń wákilleri qatnasıwı múmkin. Tekseriwden ótkeriw medicinalıq hújjetler qabıl etilgen kúnnen baslap on kalendar kúninen keshiktirmey medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tárepinen ótkeriledi. Medicinalıq-sociallıq ekspertizadan ótiw ushın jiberilgen shaxs medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyası tárepinen tekseriwden ótkeriw kúni haqqında medicinalıq hújjetler qabıl etilgen kúnnen baslap eki jumıs kúni ishinde xabardar etiledi. Mayıplıq anıqlanǵan jaǵdayda, medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tárepinen hújjetler qabıl etilgen sáneden baslap puqara mayıplıǵı bolǵan shaxs dep tabıladı. Medicinalıq-sociallıq ekspertiza nátiyjeleri boyınsha mayıplıǵı bolǵan shaxs dep tabılǵan puqaraǵa – mayıplıq toparı, onıń belgileniw sebebi hám múddetleri, on segiz jasqa deyingi balalarǵa bolsa qayta tekseriwden ótiw múddeti menen – «Mayıplıǵı bolǵan balalar» kategoriyası belgilenedi. Qayta tekseriwden ótkeriw múddeti kórsetilmeytuǵın mayıplıq insan músheleri funkciyalarınıń hámde organizm sistemalarınıń turaqlı, dáslepki halına qaytarıp bolmaytuǵın morfologiyalıq ózgerisleri hám buzılıwları bolǵan, ámelge asırılǵan reabilitaciya ilajlarınıń nátiyjesizligi aqıbetinde keselliktiń ótiwi hám densawlıqtıń tikleniwin, sociallıq beyimlesiwin jaqsılaw múmkin bolmaǵan jaǵdayda, belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan kesellikler hám anatomiyalıq nuqsanlar dizimine muwapıq belgilenedi. Kórsetilgen múddetlerden aldın qayta tekseriwden ótkeriw densawlıqtıń jaǵdayı hám ómirdegi háreketiniń sheklengenlik dárejesi ózgergende yamasa medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tiykarlanbaǵan qarar qabıl etkenligi faktleri anıqlanǵanda yamasa joqarı turıwshı medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları tárepinen qadaǵalaw wazıypası orınlanǵanda ámelge asırıladı. Medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları zárúrli úskeneler menen úskenelengen mámleketlik medicina mákemelerine biypul tekseriwler ótkeriw ushın biriktirip qoyıladı. Mámleketlik basqarıw uyımları hám basqa da mámleketlik shólkemler mayıplıqtıń júzege keliwine tásir etiwshi faktorlar hámde sharayatlardı úyreniw maqsetinde mayıplıqqa alıp keliwshi kesellikler júzege keliwiniń óndirislik, sociallıq, ekologiyalıq hám basqa da sebeplerin analizlewdi óz wákillikleri sheńberinde ámelge asıradı. Medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyaları mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń maǵlıwmatlar bazasın qáliplestiriw, mayıplıqtı esapqa alıw hám mayıplıq strukturasın analizlew maqsetinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń (balalardıń) jeke hújjetler toplamın júrgizedi. Mayıplıqtı belgilew kriteriyaları hám mexanizmleri Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen belgilenedi. 32-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw hám abilitaciyalaw Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalawdıń maqseti olarǵa tolıq turmıs tárizin júrgiziw hámde óz huqıqları hám potenciallıq imkaniyatların ámelge asırıw múmkinshiligin beretuǵın sociallıq statusın, ózine ózi xızmet kórsetiwge hám kásiplik jumıstıń hár qıylı túrlerine baylanıslı qábiletin tiklewden ibarat bolıp tabıladı. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mámleketlik shólkemlerde medicinalıq, sociallıq, kásiplik hámde fizikalıq reabilitaciyalanıwın hám abilitaciyalanıwın kepilleydi. Medicinalıq reabilitaciyalaw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń músheleriniń hámde organizm sistemalarınıń buzılǵan hám (yamasa) joytılǵan funkciyaların saqlap qalıwǵa, bir bólegin yamasa tolıq tiklewge qaratılǵan medicinalıq xızmetler kompleksi bolıp tabıladı. Sociallıq reabilitaciyalaw mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń ómirdegi háreketiniń sheklengenligin jeńip ótiwi ushın sharayatlar jaratıwǵa, sociallıq statusın, ózine ózi xızmet kórsetiw, ǵárezsiz jasaw imkaniyatların tiklewge, sonday-aq olardı jámiyette shańaraqlıq turmıstıń kúndelikli sharayatlarına qaytarıwǵa qaratılǵan ilajlar kompleksi bolıp tabıladı. Kásiplik reabilitaciyalaw mayıplıǵı bolǵan shaxslardı kásipke baǵdarlawǵa, kásipke oqıtıwǵa hám jumısqa ornalastırıwǵa, sonday-aq olardıń qoldan shıǵarılǵan kásiplik bilimleri, sheberligi hám kónlikpelerin qayta tiklewge qaratılǵan ilajlar kompleksi bolıp tabıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar organizminiń buzılǵan yamasa waqtınsha joǵalǵan funciyaların hámde olardıń sociallıq hám kásiplik jumısqa bolǵan qábiletin dene tárbiyası hám sport quralları hámde usıllarınan paydalanǵan halda qayta tiklew (dúzetiw hám kompensaciyalaw) fizikalıq reabilitaciyalaw bolıp tabıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalaw hám abilitaciyalaw mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq shólkemlestiriledi. Abilitaciyalaw jámiyet turmısına beyimlestiriw ushın organizmniń joq bolǵan (tuwma) hám (yamasa) rawajlanbaǵan funkciyaların qáliplestiriwge qaratılǵan medicinalıq, sociallıq, pedagogikalıq, psixologiyalıq jaqtan emlew hám basqa da emlew ilajları kompleksi bolıp tabıladı. Abilitaciyalaw boyınsha xızmetler qáwipli topardaǵı balalarǵa kórsetiletuǵın medicinalıq-sociallıq, psixologiyalıq hám pedagogikalıq jaqtan dúzetiw xızmetlerin, sonday-aq basqa da dúzetiw xızmetlerin óz ishine aladı. Qáwipli topardaǵı balalar qatarına erte aralasıw hámde zárúrli medicinalıq, sociallıq, psixologiyalıq, pedagogikalıq jaqtan dúzetiwge yamasa basqa da dúzetiwge baylanıslı járdem kórsetilmegende fizikalıq hám (yamasa) ruwxıy rawajlanıwında joqarı dárejedegi artta qalıw itimalı bolǵan úsh jasqa shekemgi balalar kiredi. Abilitaciyalaw boyınsha xızmetler, shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, medicinalıq-sociallıq shólkemler, sonday-aq medicinalıq-sociallıq xızmetler kórsetiwge baylanıslı qánigelestirilgen shólkemler tárepinen kórsetiledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı (balalardı) abilitaciyalaw olardıń mútájliklerine ilajı barınsha beyimlestirilgen kólemde, tájiriybeli xızmetkerler tárepinen ámelge asırıladı. 33-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması medicinalıq-sociallıq ekspertiza tiykarında islep shıǵılǵan, mayıplıǵı bolǵan shaxs ushın maqul reabilitaciyalaw ilajlarınıń kompleksi bolıp, usı ilajlar organizmniń buzılǵan yamasa joǵalǵan funkciyaların, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxstıń miynet etiwiniń ayırım túrlerin orınlaw qábiletin qayta tiklewge, kompensaciyalawǵa qaratılǵan medicinalıq, sociallıq, kásiplik hám fizikalıq reabilitaciyalaw ilajların ámelge asırıwdıń ayırım túrleri, formaları, kólemleri, múddetleri hámde tártibin óz ishine aladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxs ushın medicinalıq-sociallıq ekspertiza ótkerilgeninen keyin on kún ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması islep shıǵıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması mámleketlik uyımlar hám shólkemler, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, sonday-aq shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan basqa da shólkemler tárepinen orınlanıwı shárt. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması medicinalıq, sociallıq, bilimlendiriwge baylanıslı hám kásiplik tarawlardaǵı qánigeler tárepinen ótkeriletuǵın kóp tarawlar boyınsha bahalaw tiykarında islep shıǵıladı. Shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, mámleketlik uyımlar hám shólkemler, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, sonday-aq basqa da shólkemler mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamalarında názerde tutılatuǵın ilajlardıń sózsiz, óz waqtında hám tolıq orınlanıwın támiyinleydi. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasın dúziwde medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyasınıń shıpakerleri mayıplıǵı bolǵan shaxstı usı Nızamda berilip atırǵan huqıqları haqqında xabardar etiwi shárt. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasın orınlaw boyınsha ilajlardı qarjılandırıw Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti qarjıları hám nızamshılıqta qadaǵan etilmegen basqa da derekler esabınan ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasında kórsetilgen ilajlardı ótkeriw waqtında mayıplıǵı bolǵan shaxs tómendegi huqıqlarǵa iye: reabilitaciyanı ótkeriwge qatnasıwshı shaxslar tárepinen ózine bolǵan teń, húrmet penen qatnasta bolıw; óz huqıqları hám imkaniyatları, sonday-aq reabilitaciyadan ótiw ózgesheligi, sapası, sharayatları haqqında tolıq hámde isenimli málimleme alıw; mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler, sonıń ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń wákillerin reabilitaciya ótkeriwdiń hár qanday basqıshında tartıw. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlaması mayıplıǵı bolǵan shaxs ushın usınıs ózgesheligine iye. Bul shaxs reabilitaciya ilajlarınıń ol yamasa bul túrinen, forması hám kóleminen, sonday-aq baǵdarlamanı ámelge asırıwdan pútkilley waz keshiwge haqılı. Mayıplıǵı bolǵan shaxs óziniń reabilitaciyalawdıń belgili bir texnikalıq quralı yamasa basqa quralı yaki túri, sonıń ishinde avtomobiller, otırǵıshlı arbashalar, protez-ortopediya úskeneleri, arnawlı háripli baspa basılımlar, dawıs kúsheytiwshi apparatlar, signalizatorlar, subtitrli yamasa surdoawdarmalı videomateriallar hám basqa da usı sıyaqlı qurallar menen támiyinleniwi haqqındaǵı máseleni ǵárezsiz túrde sheshiwge haqılı bolıp tabıladı. Reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları hám xızmetleri mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa, ádette, natura formasında usınıladı. Eger mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasında názerde tutılǵan reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralın yaki xızmetti oǵan usınıwdıń imkaniyatı bolmasa yamasa mayıplıǵı bolǵan shaxs óz esabınan tiyisli quraldı alǵan yaki xızmet ushın haqı tólegen bolsa, oǵan mayıplıǵı bolǵan shaxsqa beriliwi kerek bolǵan reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralınıń yamasa xızmettiń bahası muǵdarında kompensaciya tólenedi. Mayıplıǵı bolǵan shaxs mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasınan pútkilley waz keshken yamasa baǵdarlamanıń ayırım bólimleriniń ámelge asırılıwınan waz keshken jaǵdayda mámleketlik uyımlar hám shólkemler, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, sonday-aq basqa da shólkemler, shólkemlestiriw-huqıqıy formasına qaramastan, baǵdarlamanıń orınlanbaǵanlıǵı ushın juwapker bolmaydı. Mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasın islep shıǵıw hám ámelge asırıw tártibi Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen belgilenedi. Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı mayıplıǵı bolǵan shaxstı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasın islep shıǵıw hám ámelge asırıw boyınsha Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti usınıslar kirgizedi. 34-statya. Protez-ortopediya úskeneleri hám reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları Mámleketlik zamanagóy protez-ortopediya úskenelerin hám reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralların jaratıw hámde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw maqsetinde reabilitaciyalaw industriyasın rawajlandırıwǵa kómeklesedi. Protez-ortopediya úskeneleriniń hám reabilitaciyalaw texnikalıq qurallarınıń mámleketlik reestri (dizimi), bunday qurallar menen támiyinlew tártibi, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları menen támiyinlew ushın medicinalıq kórsetpeler hám qarsı kórsetpeler dizimi belgilengen tártipte anıqlanadı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı protez-ortopediya úskeneleri hám reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları menen támiyinlew boyınsha qárejetlerge baylanıslı minnetlerdi qarjılandırıw, sonıń ishinde olardı tayarlaw hám ońlaw Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti qarjıları esabınan ámelge asıraladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń protez-ortopediya úskeneleri hám olardı reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları ushın usı statyada názerde tutılǵan qárejetlerdi qarjılandırıwǵa baylanıslı qosımsha qarjılar nızamshılıqta qadaǵan etilmegen basqa da dereklerden alınıwı múmkin. Esabat dáwiri juwmaqları boyınsha qaysı isbilermenlik subektiniń ulıwma túsiminiń keminde otız procenti mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın protez-ortopediya úskenelerin hám inventarların islep shıǵarıwdan, sonday-aq olarǵa ortopediyalıq protezlew xızmetlerin kórsetiwden, protez-ortopediya úskenelerin hám inventarların ońlaw hámde xızmet kórsetiwden kelip túsken bolsa, sol isbilermenlik subekti tómendegi huqıqlarǵa iye: ózi kirgizgen usınıslar tańlaw sawdaları basqa qatnasıwshılarınıń usınısları menen teń bolǵan jaǵdayda qarıydar tárepinen investiciyalıq minnetlerin hám sociallıq minnetlerin qabıllaw shárti menen mámleketlik múlk obektlerin «nol» bahada satıp alıw boyınsha realizaciyalaw ushın ótkerilgen tańlaw sawdaları nátiyjelerine bola kontrakt dúziwge baylanıslı ústinlik; mámleketlik múlk obekti ushın usı obekttiń ijara haqı stavkası eń kem muǵdarınıń eliw procenti muǵdarında ijara haqı tólew.V bap. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń densawlıǵın saqlaw hám olarǵa sociallıq járdem kórsetiw
35-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń densawlıǵın saqlaw Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń densawlıqtı saqlaw xızmetlerinen, sapalı hám mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájliklerin esapqa alıwshı medicinalıq járdemnen basqa puqaralar menen teńdey paydalanıw huqıqı ámelge asırılıwın támiyinlew ushın zárúrli ilajlar kóredi. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa, puqaralarǵa biypul medicinalıq járdem kórsetiwdiń mámleketlik kepillikleri baǵdarlaması sheńberinde ámelge asırılatuǵın kvalifikaciyalanǵan medicinalıq járdem kórsetiliwi boyınsha ilajlar kóredi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı medicinalıq kútim beriw barlıq dárejelerdegi medicinalıq xızmetler sheńberinde, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın qánigelestirilgen xızmetler tárepinen ámelge asırıladı. Ótlesip barıwshı formadaǵı yamasa aqırǵı basqıshtaǵı dawasız keselliklerge shatılǵan shaxslar nawqaslardıń fizikalıq, ruwxıy, sezimtallıq hám mánawiy zárúrliklerin qanaatlandırıwdı názerde tutatuǵın palliativlik medicinalıq ǵamqorlıq xızmetleri kórsetiliwi huqıqına iye boladı. 36-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq járdem kórsetiw Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq járdemniń tómendegi túrleri kórsetiledi: pul tólemleri (pensiyalar, napaqalar, bir márte beriletuǵın tólemler); reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralları, surdotexnika, tiflotexnika quralları yamasa basqa da qurallar, sonıń ishinde otırǵıshlı arbashalar, protez-ortopediya buyımları, arnawlı háripli baspa basılımları, dawıs kúsheytiwshi apparatlar hám signalizatorlar, subtitrli yamasa surdoawdarmalı videomateriallar, sonday-aq avtomobiller menen támiyinlew; medicinalıq, sociallıq, kásiplik, fizikalıq reabilitaciyalaw boyınsha xızmetler hám turmıslıq xızmetler; transport xızmetleri; dárilik zatlar menen támiyinlew. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq járdem jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları, densawlıqtı saqlaw, xalıq bilimlendiriw uyımları, basqa da mámleketlik uyımlar tárepinen medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyalarınıń juwmaqları tiykarında kórsetiledi. Mayıplıǵı bolǵan, ózine ózi xızmet kórsetiw qábiletiniń bir bólegin yamasa tolıq joǵaltqan hám ózgelerdiń turaqlı kútimine mútáj bolǵan shaxslarǵa olardıń úyinde hámde wákillikli mámleketlik uyımlardıń qánigelestirilgen stacionar mákemelerinde nızamshılıqta belgilengen tártipte xızmetler kórsetiledi. Bul mákemelerde sociallıq xızmetler kórsetiw menen bir qatarda ómirdegi háreketleri ushın tiyisli sharayatlar menen támiyinlenedi, medicinalıq xızmetler kórsetiledi, sonday-aq miynet etiw hám dem alıw shólkemlestiriledi. Jumıs beriwshiniń ayıbı menen miynette mayıp bolǵan yamasa kásiplik kesellikke shatılǵan mayıplıǵı bolǵan shaxslar medicinalıq kórsetpelerge bola jumıs beriwshiniń (shólkemniń shólkemlestiriwshilik-huqıqıy formasına qaramastan) qarjıları esabınan reabilitaciyalawdıń texnikalıq hám arnawlı transport quralları menen támiyinlenedi. Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa jergilikli byudjet qarjıları esabınan qosımsha sociallıq kepillikler belgilew huqıqına iye. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar sanatoriy-kurortta biypul sawallandırıw, sonday-aq dárilik zatlar, mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń kútimi ushın mólsherlengen medicinalıq buyımlar hám mayıplıǵı bolǵan balalar ushın arnawlı shıpalı azıq-awqatlıq ónimler menen támiyinleniw huqıqına iye. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sanatoriy-kurortta sawallandırılıwın támiyinlew tártibi hámde dárilik zatlardıń, mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń kútimi ushın mólsherlengen medicinalıq buyımlardıń hám mayıplıǵı bolǵan balalar ushın arnawlı shıpalı azıq-awqatlıq ónimlerdiń dizimi Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen belgilenedi. 37-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq-turmıslıq xızmet kórsetiw Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sociallıq-turmıslıq xızmet kórsetiw densawlıqtı saqlaw uyımları, bántlik hám miynet qatnasıqları uyımları, qayırqomlıq shólkemleri hám basqa da shólkemler tárepinen puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler, sonıń ishinde mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleri qatnasıwında ámelge asırıladı hámde tómendegi túrlerdi óz ishine aladı: sociallıq qorǵaw hám sociallıq xızmetler kórsetiw máseleleri boyınsha keńes beriw; tiyisli uyımlar hám shólkemlerge jiberiw; densawlıǵınıń jaǵdayı boyınsha ózine qáwenderlik belgileniwine mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa kómeklesiw hám qáwenderlerdiń óz minnetlerin orınlawı ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw; protez-ortopediya buyımların hám reabilitaciyalawdıń texnikalıq quralların alıwda kómeklesiw; ózgelerdiń kútimine mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslardı dárilik zatlar menen biypul yamasa jeńilletilgen túrde támiyinlew; ózgelerdiń kútimine mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń tiykarǵı azıq-awqatlıq ónimleri hámde gigiena quralları menen biypul támiyinleniwine, sonıń ishinde awqat tayarlawına hám turaq jaydı jıynastırıwına, gigienanı ámelge asırıwına kómeklesiw. Eger xızmetker jumıs beriwshiniń ayıbı menen mayıp hám ózgelerdiń kútimine mútáj bolıp qalǵan bolsa, mayıplıǵı bolǵan shaxs miynet qábiletin joǵaltqan waqıtta oǵan ǵamqorlıq etiwshi shaxstı jumıs beriwshi medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyalarınıń yamasa pediatriya medicinalıq-sociallıq ekspert komissiyalarınıń juwmaǵına muwapıq óz esabınan támiyinlewi hámde jábirlengen xızmetkerge jetkerilgen materiallıq zıyannıń ornın qaplawı hám morallıq zıyandı kompensaciyalawı shárt.VI bap. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń bilim alıwı, usı shaxslardı kásipke tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın arttırıw
38-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń bilim alıw huqıqı Mayıplıǵı bolǵan shaxslar barlıq dárejelerdegi bilimlendiriw shólkemlerinde bilim alıw hám óz qábiletin jáne de tolıǵıraq rawajlandırıw ushın pútkil ómiri dawamında bilim alıw hámde jámiyet hám mámleket turmısında qatnasıw huqıqına iye. Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń inklyuziv bilim alıwın rawajlandırıwdı, olardıń bilim alıwı hám kásiplik tayarlıqtan, qayta tayarlawdan hám mamanlıǵın arttırıwdan ótiwi ushın zárúrli sharayatlar jaratılıwın kepilleydi. Bilimlendiriw shólkemleri mámleketlik uyımlar menen birgelikte mayıplıǵı bolǵan balalardıń mektepke shekemgi, mektepten tısqarı hám ulıwma orta bilim alıwın, sonday-aq orta arnawlı, professional, joqarı hám joqarı oqıw ornınan keyingi bilimdi alıwın támiyinleydi. Eger mayıplıǵı bolǵan balalardı bilimlendiriw mákemelerinde oqıtıwdıń waqıtsha imkaniyatı bolmasa, bilimlendiriw tarawındaǵı mámleketlik basqarıw uyımları hám bilimlendiriw mákemeleri mayıplıǵı bolǵan balalardıń tarawǵa baylanıslı shıpakerlerdiń usınısları tiykarında hámde ata-anasınıń yamasa basqa nızamlı wákilleriniń kelisimi menen úyde oqıtılıwın támiyinleydi. Mayıplıǵı bolǵan balalardı úyde oqıtıw Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti qarjıları esabınan ámelge asırıladı. Mámleket mayıplıǵı bolǵan balalardıń biypul ulıwma orta, mektepten tısqarı, orta arnawlı hám professional bilim alıwın kepilleydi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı tólemnen azat etken halda yamasa jeńilletilgen shártler tiykarında arnawlı oqıw qollanbaları hám ádebiyatlar, sonday-aq surdoawdarmashılar xızmetlerinen paydalanıw imkaniyatı menen támiyinlew Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti qarjıları esabınan ámelge asırıladı. Mámleketlik emes bilimlendiriw shólkemleri mayıplıǵı bolǵan shaxslardı (balalardı) oqıtqanı ushın tólem boyınsha jeńillikler belgilewge haqılı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa bilim beriw, olardı kásipke tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın arttırıw túrli formalarda, sonıń ishinde óndiristen ajıralǵan hám ajıralmaǵan halda, eksternat formasında, sonday-aq aralıqtan bilimlendiriw texnologiyalarınan paydalanǵan halda, ulıwma tiptegi bilimlendiriw mákemelerinde hám shólkemlerinde, qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde, úyde, arnawlı toparlarda, klasslarda hám jeke tártiptegi oqıw rejeleri boyınsha oqıtıw jolı menen ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan balalardı hár tárepleme hám únles rawajlandırıw, olarda sociallıq belsendilikti qáliplestiriw, miynetke qızıǵıwshılıq oyatıw, olardı ilimge, texnikaǵa, kórkem ónerge hám sportqa tartıw maqsetinde bilimlendiriw mákemeleri mayıplıǵı bolǵan balalardıń mektepten tısqarı bilimlendiriwden paydalanıwın, bul ushın zárúrli sharayatlar jaratqan halda, mámleketlik uyımlar menen birgelikte támiyinlewi shárt. Ím-ishara tili Ózbekstan Respublikası tárepinen mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń shaxslar arasındaǵı qatnas quralı sıpatında tán alınadı. Mámleketlik uyımlar mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń hár biri ushın sáykes bolǵan tillerdi, qatnas usılları hám quralların rawajlandırıw, Brayl álipbesin, alternativ háriplerdi, sóylew hám awızeki qatnas kónlikpelerin ózlestiriw, sonday-aq oqıtıwshılardı hám mektep xızmetkerlerin inklyuziv bilimlendiriw máselelerinde oqıtıw, ım-ishara tilin hám Brayl álipbesin biletuǵın mayıplıǵı bolǵan oqıtıwshılardı bilimlendiriw mákemelerine jumısqa ornalastırıw járdeminde mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın bilimlendiriw sistemasın jetilistiriw ilajların kóredi. 39-statya. Mayıplıǵı bolǵan balalardıń mektepke shekemgi bilim alıwı Mayıplıǵı bolǵan balalardıń mektepke shekemgi bilim alıwı mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde ámelge asırıladı. Mektepke shekemgi jastaǵı mayıplıǵı bolǵan balalar ushın zárúrli reabilitaciyalaw hám abilitaciyalaw ilajları ámelge asırıladı hámde olardıń mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde bolıwı ushın qolaylı sharayatlar jaratıladı. Densawlıǵınıń jaǵdayı sebepli mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemelerinde bolıwǵa waqıtsha imkaniyatı bolmaǵan mayıplıǵı bolǵan balalar ushın kóp tarmaqlı qánigelestirilgen mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemleri shólkemlestiriledi. Kóp tarmaqlı qánigelestirilgen mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde aldınǵı metodikalardı óz ishine alatuǵın mektepke shekemgi bilimlendiriw hám tárbiyanıń mámleketlik bilimlendiriw baǵdarlamasın ámelge asırıw támiyinlenedi. 40-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń ulıwma orta, orta arnawlı, professional, mektepten tısqarı, joqarı hám joqarı bilimlendiriwden keyingi bilim alıwı Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń ulıwma orta hám orta arnawlı bilim alıwı, professional bilimlendiriwi bilimlendiriw mákemelerinde hám shólkemlerinde, zárúrlik bolǵanda qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mektepten tısqarı bilimlendiriwi balalar, óspirimler dóretiwshilik sarayları, úyleri, klubları hám oraylarında, «Bárkamal áwlad» balalar mektebinde, balalar-óspirimler sport mekteplerinde, balalar muzıka hám kórkem óner mekteplerinde, studiyalarda, málimleme-kitapxana hámde sawallandırıw mákemelerinde ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń joqarı bilimlendiriwi joqarı oqıw orınlarında hám shólkemlerinde ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń joqarı bilimlendiriwden keyingi bilim alıwı joqarı oqıw hám ilimiy shólkemlerde dawam etiwi múmkin. Stacionar emlew-profilaktikalıq yamasa reabilitaciya mákemelerinde emlew kursın ótep atırǵan mayıplıǵı bolǵan balalar ushın usı mákemelerde oqıw shınıǵıwları shólkemlestiriledi. Professional bilim alıw ushın arnawlı sharayatlarǵa mútáj mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın hár túrli tiptegi hám túrdegi qánigelestirilgen professional bilimlendiriw mákemeleri shólkemlestiriledi. Olarda oqıtıw arnawlı oqıw baǵdarlamaları tiykarında mámleketlik bilimlendiriw standartlarına muwapıq ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın joqarı oqıw orınlarında mámleketlik grant tiykarında abiturientlerdi qabıllaw ulıwma sanınıń eki procenti muǵdarında qosımsha qabıllaw kvotası ajıratıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı qosımsha kvota tiykarında joqarı oqıw orınlarına qabıllaw kiriw imtixanları nátiyjeleri boyınsha ámelge asırıladı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın ajıratılǵan qosımsha kvotalar boyınsha oqıtıwǵa qabıl etilmegen abiturientler toplaǵan balları menen bilimlendiriwdiń usı baǵdarı boyınsha tańlawda ulıwma tiykarlarda qatnasadı. 41-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı kásipke tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın arttırıw Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı kásipke tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın arttırıw bilimlendiriw mákemelerinde hám shólkemlerinde, sonıń ishinde qánigelestirilgen bilimlendiriw mákemelerinde, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń jámiyetlik birlespeleriniń kárxanalarında mayıplıǵı bolǵan shaxslardı reabilitaciyalawdıń jeke tártiptegi baǵdarlamasına muwapıq támiyinlenedi. Mámleket kásipke tayarlaw (sonıń ishinde kásipke diagnoz qoyıw hám baǵdarlaw, qáliplestiriw hám reabilitaciyalaw), tárbiyalaw, oqıtıw hám jetilistiriw dáwirinde didaktikalıq hámde instrukciyalıq material, sonıń ishinde kózi ázziler ushın materiallar (Brayl álipbesi), kóriw qábileti ázzi bolǵanlar ushın dawıslı varianttaǵı háripler, dawıslı ádebiyat, sonıń ishinde toparlarda oqıtıw ushın járdemshi dawıs sistemaları, esitiw qábileti ázzi bolǵanlar ushın mimika hám ım-ishara tiline awdarmalaw menen támiyinleniwin kepilleydi. Densawlıqtı saqlaw mákemeleri tárepinen jeńil avtomobillerdi basqarıw ushın jaramlı dep tabılǵan mayıplıǵı bolǵan shaxslardı shofyorlıqqa tayarlaw arnawlı oqıw baǵdarlamaları tiykarında ámelge asırıladı. Gereń hám gereń-saqaw shaxslardı shofyorlıqqa tayarlaw ulıwma oqıw baǵdarlaması tiykarında surdoawdarma menen ámelge asırıladı.VII bap. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń miynet etiwi hám bántligi
42-statya. Miynet etiwge bolǵan huqıqtıń ámelge asırılıwın támiyinlew Mayıplıǵı bolǵan shaxs ádettegi miynet sharayatlarına iye shólkemlerde, mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń miynetinen paydalanıwshı qánigelestirilgen kárxanalarda, cexlarda hám uchastkalarda islewge, sonday-aq nızamshılıqta qadaǵan etilmegen jeke tártiptegi miynet jumısın yaki basqa da jumıstı ámelge asırıwǵa haqılı. Miynet qatnasıqlarınıń barlıq formalarına baylanıslı, sonıń ishinde jumısqa qabıllaw shártlerine, jumısqa jallawǵa, miynet jumısın ámelge asırıwǵa, jumıstı saqlap qalıwǵa, xızmette (jumısta) lawazım boyınsha kóteriliwge, sonday-aq qáwipsiz miynet sharayatları támiyinleniwine baylanıslı mayıplıq belgisi boyınsha kemsitiw qadaǵan etiledi. Mayıplıǵı bolǵan shaxstıń miynet haqqındaǵı nızamshılıqta názerde tutılǵan waqıtsha miynetke jaramsızlıǵı hám dem alıslarda bolıwı dáwirinde jumıs beriwshiniń baslaması menen miynet shártnamasın biykarlawǵa jol qoyılmaydı, shólkem tolıq saplastırılǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı túngi waqıtta jumısqa, sonday-aq jumıstan tısqarı waqıttaǵı jumıslarǵa hám dem alıs kúnleri tartıwǵa jol qoyılmaydı, nızamshılıqta názerde tutılǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi. I hám II topar mayıplıǵı bolǵan islewshi shaxslarǵa baylanıslı miynetke haqı tólew muǵdarı kemeytilmegen halda qısqartılǵan jumıs waqtı dawamlılıǵı belgilenedi hám miynet haqqındaǵı nızamshılıqqa muwapıq hár jılǵı tiykarǵı uzaytılǵan dem alıs beriledi. 43-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw hám olardıń bántligin támiyinlew Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw hám olardıń bántligin támiyinlew, sonday-aq miynet bazarında olardıń básekige shıdamlılıǵın arttırıw maqsetinde: mayıplıǵı bolǵan shaxslardı kásiplik reabilitaciyalawdı ámelge asıradı, olardı miynette baqlap baradı, sonday-aq mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sáykes keletuǵın jumısqa kiriwin, saqlap qalınıwın hám xızmette (jumısta) lawazım boyınsha kóteriliwin támiyinleydi; shólkemlestiriwshilik-huqıqıy formasına qaramastan, xalıqtıń bántligi haqqındaǵı nızamshılıqta názerde tutılǵan tártipte shólkemlerde mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa qabıllaw ushın jumıs orınlarınıń eń kem sanın belgileydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw ushın sáykes keletuǵın kásipler boyınsha jumıs orınlarınıń rezervleniwin támiyinleydi; shólkemlestiriwshilik-huqıqıy formasına qaramastan, shólkemlerdi mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıwǵa xoshametleydi, sonday-aq qánigelestirilgen jumıs orınlarınıń shólkemlestiriliwin támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń isbilermenlik jumısı menen shuǵıllanıwı ushın zárúrli sharayatlar jaratılıwın támiyinleydi; qánigelestirilgen kárxanalardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaydı; mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jańa kásiplerge oqıtıw oqıw baǵdarlamalarınıń shólkemlestiriliwi hám jetilistiriliwin támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mámleketlik sektorǵa jumısqa ornalastırılıwın hám bántliginiń xoshametleniwin hámde rawajlandırılıwın támiyinleydi; mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń miynetinen, sonıń ishinde olardıń jumıstı úyge alıp islewinen paydalanıwshı shólkemlerdi mámleket tárepinen qollap-quwatlaydı. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw jergilikli miynet uyımları tárepinen támiyinlenedi. Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları tárepinen xızmetkerlerdiń sanı jigirmadan artıq bolǵan shólkemlerde xızmetkerler ulıwma sanınıń keminde úsh procenti muǵdarında mayıplıǵı bolǵan shaxslardı jumısqa ornalastırıw ushın jumıs orınlarınıń eń kem sanı belgilenedi. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń miynetinen paydalanıw ushın mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń mútájliklerin hámde jergilikli ózgesheliklerdi esapqa alǵan halda qánigelestirilgen kárxanalar hám jumıs orınları shólkemlestiriledi. Kózi ázzi mayıplıǵı bolǵan shaxslar sharayatları óz imkaniyatlarına sáykes keletuǵın óndiriste qatnasıwda jeńillikli huqıqqa iye boladı.VIII bap. Juwmaqlawshı rejeler
44-statya. Tartıslardı sheshiw Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqların támiyinlew tarawındaǵı tartıslar nızamshılıqta belgilengen tártipte sheshiledi. 45-statya. Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqtı buzǵanlıǵı ushın juwapkershilik Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqındaǵı nızamshılıqtı buzǵanlıqta ayıplı shaxslar belgilengen tártipte juwapker boladı. 46-statya. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerin óz kúshin joyıtqan dep tabıw Tómendegiler óz kúshin joyıtqan dep esaplansın: 1) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 2011-jıl 21-oktyabrde qabıl etilgen «Mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqında»ǵı 97/VII sanlı Nızamı; 2) Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń 2011-jıl 21-oktyabrde qabıl etilgen «Mayıplardı sociallıq qorǵaw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamın (jańa redakciyada) háreketke engiziw tuwralı» 96/VII sanlı qararı; 3) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 2014-jıl 27-iyunda qabıl etilgen «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı 209/XV sanlı Nızamınıń 1-statyası; 4) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 2017-jıl 11-avgustta qabıl etilgen «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı 153/XVII sanlı Nızamınıń 1-statyası; 5) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 2018-jıl 18-avgustta qabıl etilgen «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı 200/XXII sanlı Nızamınıń 2-statyası. 47-statya. Usı Nızamnıń orınlanıwın, jetkeriliwin, mazmunı hám áhmiyetiniń túsindiriliwin támiyinlew Qaraqalpaqstan Respublikası Densawlıqtı saqlaw ministrligi hám basqa da mápdar shólkemler usı Nızamnıń orınlanıwın, orınlawshılarǵa jetkeriliwin hámde mazmunı hám áhmiyetin xalıqtıń arasında túsindiriliwin támiyinlesin. 48-statya. Nızamshılıqtı usı Nızamǵa muwapıqlastırıw Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi: húkimetlik qararlardı usı Nızamǵa muwapıqlastırsın; mámleketlik basqarıw uyımları usı Nızamǵa qayshı bolǵan ózleriniń normativlik-huqıqıy hújjetleriniń qayta kórip shıǵılıwın hám biykar etiliwin támiyinlesin. 49-statya. Usı Nızamnıń kúshke kiriwi Usı Nızam rásmiy járiyalanǵan kúnnen baslap kúshke kiredi.Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Baslıǵı M.Kamalov
Nókis qalası, 6-oktyabr, 2021-jıl № 168/XXII